Цифрлық алаяқтарды "ізінен" адастыру

Әлемде және Қазақстанда цифрландыру деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, атап айтқанда, қарапайым пайдаланушылар, компаниялар және тіпті мемлекеттік органдар киберқауіптерге соншалықты тап болуда. Мұндай қауіптерден толығымен құтылу болу мүмкін болмаса да – Norton-ның мәліметтері бойынша пайдаланушылардың 86% әртүрлі шабуылдарға ұшырауда – кез келген пайдаланушы өздері үшін қауіптерді азайта алады деп санайды "Робокэш.кз МҚҰ" ЖШС (Займер) сарапшылары.

Positive Technologies компаниясының мәліметінше, ТМД елдерінде кибершабуылдардың саны тұрақты түрде өсуде. Мысалы, 2024 жылдың екінші тоқсанында жалпы 2023 жылмен салыстырғанда, 2,6 есеге көп шабуыл тіркелді. Әдетте, шабуылшылар мемлекеттік мекемелерге (18%), өнеркәсіп өкілдеріне (11%) және телекоммуникация секторына (10%) шабуыл жасауда. ТМД елдеріндегі кибершабуылдардың негізгі әдістері, бүкіл әлемдегі сияқты зиянды БҚ пайдалану және әлеуметтік инженерия – фишинг және вишинг болып табылады. Ескеретін жағдай, өңірдегі әртүрлі ұйымдарға DDoS-шабуылдардың үлесі әлемдік көрсеткіштен едәуір жоғары — ТМД-дағы 18% қарағанда, әлемде 8% құрайды, деп атап өтті Positive Technologies сарапшылары.

Егер ірі бизнес-ұйымдары мен мемлекеттік органдарға жасалған шабуылдар әртүрлі болса, қарапайым пайдаланушыларға қатысты, олар әдетте, құпия деректерді ұрлау мақсатын көздейді (жағдайлардың 70% құрайды), сосын ақшаны ұрлап, басқа жағымсыз салдарға алып келеді. Бұл ретте «құпия деректер» дегеніміз іскерлік немесе жеке сипаттағы кез келген жария емес ақпарат болып табылады. Кейде шабуылшыларға мақсатты шабуылды ұйымдастыру үшін адамның атын, электрондық пошта мекенжайын және телефон нөмірін білген жеткілікті.

Цифрландыру деңгейі индустриалды дамыған елдермен салыстырғанда өте жоғары болып табылатын Қазақстанда киберқауіптер пайдаланушыларды әр қадам жасаған сайын күтуде. Мұның себебі, сарапшылардың пікірінше, өмірдің әртүрлі салаларын цифрлық қызметтермен кеңінен қамту және халықтың кең топтарының цифрлық сауаттылығының соған сай төмен деңгейі болып табылады.

Мысалы, бүгінде көптеген қазақстандықтар QR коды немесе мобильді аударым бойынша төлей отырып, қолма-қол ақшаны іс жүзінде пайдаланбайды, бұл ретте, барлық ақшаларын қосымшаға кіретін төрт таңбалы кодқа ғана сеніп тапсырады. Адамдар, әсіресе егде жастағы адамдар, тіпті цифрлық қауіпсіздіктің жоғары деңгейіне ықпалы жоқ дүкен сатушылары сияқты бейтаныс адамдарға карталарының пин-кодтарын айтып жатады.

Дегенмен, киберқауіптерден қорғану үшін бағдарламалауды үйренудің немесе ыңғайлы қызметтерден бас тартудың қажеті жоқ, бірнеше қарапайым ұсыныстарды орындаған жеткілікті.

Біріншіден, егер оған шұғыл себеп болмаса, ешқашан құпия деректеріңізбен бөліспеңіз. Өз жеке куәлігіңіздің көшірмелерін, тіпті карта деректерін және үш таңбалы кодты, тіпті өтініп сұраса да, бейтаныс адамдарға жібермеңіз.

Екіншіден, интернетте абай болыңыз және жеке деректермен әртүрлі сайттар мен әлеуметтік желілерде бөлісуге асықпаңыз. Мобильді құрылғылардың құпиялық және қауіпсіздік баптаулары сияқты онлайн қызметтерін пайдаланыңыз. Фишингтік схемалардан сақ болыңыз, бейтаныс сілтемемен кіргенде немесе бейтаныс мекенжайдан хатты ашқанда, сіз шабуылшыларға сіздің ақпаратыңызға қол жеткізуге мүмкіндік бересіз. Көбінесе мұндай хаттар мен сілтемелер зиянсыз нәрсе ретінде жасырылады, мысалы, сізден бұрын «ашылған» досыңыздың хабарламасы болуы мүмкін. Сондықтан үнемі қырағылық танытыңыз.

Үшіншіден, құпия ақпараттың сақталуына деген көзқарасыңызды барынша байыпты қабылдаңыз. Цифрлық деректердің көпшілігін олар пайдаланылмаған жағдайда, бұғаттауға болады. Мысалы, электрондық құрылғыларды тікелей пайдаланбаған кезде бұғаттаңыз. Телефонды немесе компьютерді қараусыз қалдырмаңыз және оларды  қоғамдық орында телефонға енгізген кезде пин-кодтардың қорғалғанына көз жеткізіңіз. Яғни, сіз енгізген сандарды ешкімге қарауға жол бермеңіз.

Төртіншіден, туған күніңізді, Qwerty немесе 12345 емес, шынымен мықты құпия сөздерді пайдаланыңыз. Статистикаға сәйкес, әлемдегі пайдаланушылардың жартысына жуығы бір жылдан астам уақыт бойы құпия сөздерін өзгертпейді, осылайша, өздерінің деректеріне қауіп төндіреді. Аздап шыдамдылық танытып, әртүрлі есептік жазбалар үшін әртүрлі құпия сөздерді жасаңыз. Әдетте, адамдар өздерінің жеке құжаттарын қолжетімді жерде ұстамайды, оларды қауіпсіз жерде сақтайды. Цифрлық деректермен де солай жасаған жөн – мысалы, сіздің компьютеріңізді басқа адамдар пайдаланса, оған құпия сөзбен кіруді шектеңіз. Сондай-ақ, қоғамдық Wi-Fi желісін пайдаланған кезде де абай болыңыз, себебі осы кезде сіздің деректеріңіз көрініп, шабуылшылардың шабуыл жасауы мүмкін.

Бесіншіден, мүмкіндігінше, цифрлық ізіңізді азайтыңыз. Цифрлық технологиялар, кез келген инновация сияқты, көптеген артықшылықтарға ие, алайда, сонымен қатар белгілі бір қауіптері бар. Егер мемлекеттік органдар, банктер және басқа компаниялардың тарапынан деректердің қауіпсіздігіне әсер етсе, біз ештеңе жасай алмаймыз, себебі бұл осы ұйымдардың міндеті болғандықтан, және оларды жүзеге асыру үшін, әдетте, барлық қажетті ресурстар болғандықтан, өз деректерін құрылғыда және есептік жазбаларда қорғау – пайдаланушылардың өз жауапкершілігі болып табылады.

Күнделікті өмірдегідей, "түнгі" уақытта күмәнді мекемелерге барудан бас тарту арқылы, сондай-ақ күдікті сайттарға кіруден, оғаш көрінетін сілтемелерге өтуден бас тарта отырып, сіз көптеген қиындықтардан аулақ бола аласыз, жалпы, өте сирек пайдаланатын немесе мүлдем пайдаланбайтын көптеген есептік жазбалардан бас тарту – жақсы стратегия. Егер сіз бәрін дұрыс жасасаңыз, цифрлық алаяқтықтың құрбаны болу қаупі бірнеше рет төмендейді және заманауи қызметтерді пайдалану ыңғайлы және қауіпсіз болады.

---