Инклюзивті Қазақстан: тең мүмкіндік пен рухани жауапкершілік жолы

Қазақстанда түрлі әлеуметтік топтар мен мүгедектігі бар адамдарға көбірек көңіл бөлінуде. Инклюзивтілік – бұл тек көмек емес, өмір сүру, оқу және жұмыс істеу үшін тең жағдайлар жасау. Ынтымақтастық пен қолдау қоғамды ізгілікті және әділ етедідеп хабарлайды Cronos.Asia.

Мүгедектігі бар адамдарды қолдау және қоғамды инклюзивтілікте дамыту Қазақстанның қазіргі заманғы әлеуметтік саясатының ажырамас бөлігіне айналуда. Бүгінгі таңда бұл тек қаржылық көмек көрсетуді ғана емес, сонымен қатар физикалық шектеулеріне қарамастан, әркім өз әлеуетін жүзеге асыра алатын тең мүмкіндіктер жасауды да қамтиды. Инклюзивтілік – ұлттың жетілуінің көрсеткіші, ал мүгедектігі бар адамдармен ынтымақтастық азаматтар мен мемлекет арасындағы адамгершілік деңгейін, әлеуметтік жауапкершілікті және сенімді көрсетеді.

Қазіргі жағдай және мәселенің өзектілігі

Мүгедектігі бар жандар үшін қолжетімді орта мен тең мүмкіндіктер жасау тек әлеуметтік саясаттың бағыты ғана емес, сонымен қатар қоғамның жетілуінің негізгі көрсеткіші болып табылады. Соңғы екі онжылдықта Қазақстан фрагменттелген қолдау бағдарламаларынан әлеуметтік инклюзияның тұтас жүйесін қалыптастыруға дейін дамыды, мұнда цифрлық технологиялар, құқықтық реформалар және қоғамдық бастамалар бірыңғай шеңберде жұмыс істейді.

Дегенмен, институционалдық және инфрақұрылымдық тұрғыдан айтарлықтай ілгерілеуге қарамастан, әлеуметтік теңсіздік сақталуда, бұл жұмыспен қамтуға, білім беруге және денсаулық сақтауға шектеулі қолжетімділікте көрінеді.

Мамандандырылған әлеуметтік қызметтер жүйесінің динамикасы

2005 жылдан 2024 жылға дейін Қазақстанда мамандандырылған әлеуметтік қызметтерді көрсететін ұйымдар санының тұрақты өсуі байқалды. 2005 жылы елде осындай 68 мекеме жұмыс істесе, 2021 жылға қарай олардың саны 104-ке жетті, содан кейін 2023-2024 жылдары 95-97-ге дейін төмендеді.

Кесте 1. Ұлттық статистика бюросы (дереккөз: ҰСБ), Қазақстанда мамандандырылған әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдар санының үрдістері (2005-2024)

2024 жылдың соңына Қазақстан Республикасында арнаулы әлеуметтік қызметтерді ұсыну жөніндегі 304 ұйымдар есепке алынды, оның ішінде стационарлық үлгідегі ұйымдар – 180, жартылай стационарлық үлгідегі — 86, уақытша болу – 34, сондай-ақ арнаулы әлеуметтік қызметтерді көрсетудің бірнеше шарттары бар – 4 ұйым бар. 2024 жылдың соңына осы ұйымдарда тұратындар саны 40279 адамды құрады, соның ішінде жасы бойынша зейнеткерлер – 13678 адам (34,0%), Ұлы Отан соғысына қатысқандар мен мүгедектер – 13 адамды (0,03%) құрады.

Мұндай ұйымдар санының артуы, әсіресе, 2010 жылдан кейін, қолжетімді ортаны құру және 2015 жылы Қазақстан ратификациялаған мүгедектігі барлардың құқықтары туралы БҰҰ конвенциясының қағидаттарын біріктіру бойынша мемлекеттік бағдарламаларды белсенді түрде жүзеге асыру кезеңінен кейін байқалды.

Мекемелер санының ресми түрде өсуіне қарамастан, олардың аймақтар бойынша таралуы біркелкі емес. Қызметкерлер деңгейіндегі, инфрақұрылымдағы және цифрлық жабдықтардағы айырмашылықтар сақталып, ірі қалалардан тыс жерде тұратын адамдар үшін қызметтердің қолжетімділігіне әсер етеді.

Әлеуметтік-экономикалық аспектілер және теңсіздік

Қазақстандағы әлеуметтік институттар желісінің дамуымен қатар, табысы медиананың 50%-дан төмен халықтың үлесінің төмендеуі байқалады. Ұлттық деректерге сәйкес (10.2.1 көрсеткіші), 2012 жылы бұл көрсеткіш 5,7% болды, ал 2024 жылы ол қазірдің өзінде 4,4% болады.

Кесте 2. ҰСБ дерегі бойынша, Мүгедектерді қоса алғанда, табысы медиананың 50%-дан төмен халықтың үлесі (2011–2024, %)

Деректер әлеуметтік теңсіздіктің біртіндеп азайғанын көрсетеді, мұны кешенді шаралардың нәтижесі ретінде қарастыруға болады, әлеуметтік көмектің атаулылығын жақсартудан бастап әлеуметтік қызметтер порталы сияқты цифрлық құралдарды енгізуге дейін.

Әлеуметтік ынтымақтастықтың жаңа түрі ретіндегі цифрландыру

Қазіргі заманғы цифрлық құралдар мемлекет пен қоғам арасындағы ынтымақтастықтың нақты көрінісіне айналуда. 2020 жылдан бастап Қазақстанда бір терезе қызметін ұсынатын әлеуметтік қызметтер порталы жұмыс істейді. Бұл ерекше қажеттіліктері бар азаматтарға техникалық жабдықтар мен оңалту қызметтерін жеткізушілер мен өндірушілерді өз бетінше таңдауға, сондай-ақ онлайн тапсырыс беруге мүмкіндік береді.

2025 жылдың басынан бері портал арқылы 323 700 тапсырыс берілді, оның ішінде:

• Техникалық оңалту құралдарына (протездік-ортопедиялық құрылғылар, мүгедектер арбалары және саңырау және нашар еститіндерге
• арналған құрылғылар) 246 300 тапсырыс;
• Спа-емханалық емдеуге 45 300;
• Жеке көмекші қызметтеріне 24 400 тапсырыс;
• 7700 сурдоаудармашы қызметтері де бар.

Цифрлық белсенділіктің бұл ауқымы онлайн қызметтің ыңғайлылығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік қолдаудың жаңа философиясына, автономияға, таңдауға және сенімге бағытталған философияға ауысуды көрсетеді. Мемлекет енді көмектің жалғыз дистрибьюторы емес, керісінше, мүмкіндіктері бар адамдар өз қажеттіліктерін анықтайтын белсенді агенттер болып табылатын мүмкіндіктер операторы болып табылады.

Инклюзиялық ортаны қалыптастырудағы мемлекеттік саясат

Соңғы жылдары үкіметтің күн тәртібі бір реттік қолдау шараларынан заңды кепілдіктермен, цифрлық қызмет көрсету инфрақұрылымымен, персонал стандарттарымен және қоғамдық қатысу тәжірибелерімен инклюзияның тұрақты экожүйесін құруға ауысты. Төменде осы жүйенің негізгі ерекшеліктері және олардың нақты әсері келтірілген.

Нормативтік база және сапаны басқару

2025–2030 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының инклюзивті саясат тұжырымдамасы мүгедектіктің медициналық моделінен әлеуметтік және адам құқықтары моделіне көшуді белгілейді және білім беру, жұмыспен қамту, мәдениет, спорт және туризм салаларында кешенді мақсаттарды белгілейді.

2025 жылы мүгедектердің құқықтарын қорғау туралы заң жобасы жарияланды.

Арнайы әлеуметтік қызметтер көрсететін барлық субъектілерді лицензиялау енгізілді; Әлеуметтік қызметкерді сертификаттау және цифрлық оңалту күнделігі, сыртқы және ішкі сапаны бақылау құралдары іске қосылды.
Әлеуметтік қызметкерлердің тізілімі құрылды: 12 167 маманның 11 616-сы оқытылды, ал 9 429-ы сертификатталды.

Цифрлық қызмет инфрақұрылымы: жекешелендіру және мақсаттылық

Әлеуметтік қызметтер порталы (2020 жылдан бастап) "бір терезе" қағидатын және провайдерді пайдаланушының тікелей таңдауын нығайтты. Тек 2025 жылдың басынан бері 323 700 тапсырыс берілді. Қолжетімділік цифрлық қолтаңба арқылы жүзеге асырылады, жеткізу үйде немесе дүкенде жүзеге асырылады, ал кеңес беру 1414 нөмірі арқылы қолжетімді.

Инфрақұрылым мен оңалту қызметтерін кеңейту

Төрт жаңа оңалту орталығы ашылды (Тараз, Семей, Орал, Кентау); Шымкент, Ұлытау облысында, Атырау, Ақтөбе және Ақмола облыстарында нысандар салынуда.

22 777 нысан мүгедектерге толық бейімделген, бұл қалалық ортадағы "тұрақты" өзгерістердің айтарлықтай бөлігі. Географиялық гетерогенділік мәселесі де бар, бұл мемлекет халқының тығыздығы төмен және логистикасы нашар аймақтар оңалту базасы жоқ цифрлық қызметтердің әсері шектеулі "инфрақұрылым көлеңкесіне" түсу қаупін тудырады.

Жұмыспен қамту

Осы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 111 400 адам (мүгедектігі бар еңбекке жарамды халықтың 29,4%-ы) жұмыспен қамтылды.

Жұмыспен қамту квоталары, кәсіби оқыту/қайта даярлау бағдарламалары және кәсіпкерлікті қолдау шаралары (субсидиялар, жеңілдікпен несие беру) жүзеге асырылуда. Саясат тәуелділік моделінен экономикалық тәуелсіздікке қарай жылжуда екендігін көрудеміз, ол еңбек және өзін-өзі жұмыспен қамту әлеуметтік интеграцияның және "екінші реттік кедейлікті" (күтім мен бейімделу шығындарын) азайтудың өзегі ретінде қарастырылады.

Инклюзивті білім беру: қолжетімділіктен сапаға дейін

2025 жылға дейінгі мақсаттар: инклюзивті білім беру жағдайлары бар мектептердің 90%-ы, мектепке дейінгі мекемелердің 70%-ы және техникалық және кәсіптік білім беру мекемелерінің 81%-ы. I және II топтағы мүгедек азаматтар, бала кезінен мүгедектер және мүгедек балалары бар отбасылардың түлектері үшін колледждерде 10% квота берілді. Университеттерде тең қолжетімділік және бейімделген бағдарламалар ұсынылады; мұғалімдер үшін жыл сайынғы кәсіби даму курстары жасалды.

Мүгедектігі барлар үшін 9 университет өнер және гуманитарлық ғылымдар бойынша 45 білім беру бағдарламасын ұсынады (бакалавр/магистратура/докторантура).

2025 жылдан бастап К.Байсейітова атындағы Қазақ ұлттық өнер университетінде "Инклюзивті театр әртісі" бағдарламасы; Қанаттылар театрында практикалық дайындықпен қосарлы оқыту жүзеге асырылуда.

8 аймақтағы инклюзивті шығармашылық топтарға мемлекеттік қолдау жасалуда, яғни "Қанаттылар" инклюзивті театрының мәртебесі (қызметкерлер саны 25-тен 45-ке дейін көбейтілді; ғимарат бөлу қарастырылуда), "Сезімтал" қатысушыларға гранттар, аймақтық театрларда клубтардың ашылуы және т.б.

Фестивальдар ("Кең әлем — Ұлы әлем", "Өнерпаз болсаң") тек "әлеуметтік жоба" ғана емес, инклюзивті өнерге деген заңды сұранысты тудырады.

Қосымша білім беру жүйесіне 1871 мекемеде ерекше білім беру қажеттіліктері бар 7000-нан астам бала кіреді; 52 мәдени/өнер колледжінде 384 мүгедек студент оқиды. Бұл шаралар мәдени қатысу адамдардың "көрінуін" қалыпқа келтіреді.

Қорытындылай келе, Инклюзивті қоғам құру мемлекеттен бастап азаматтық қоғамға дейінгі барлық әлеуметтік институттардың саналы қатысуынсыз мүмкін емес. Ерекше қажеттіліктері бар адамдарға қолдау көрсету қайырымдылық ретінде емес, елдің әлеуметтік тұрақтылығы мен адами капиталына инвестиция ретінде қабылдануы керек. Ынтымақтастық, диалогқа дайындық және эмпатия инклюзияны саяси мақсаттан жаңа әлеуметтік мәдениеттің негізіне айналдыратын негізгі ресурстар.

Автор: Айнұр Бақытжанова, әлеуметтанушы // арнайы Cronos.Asia үшін