Алматыдағы реформалар: экономика, инфрақұрылым, экология және инклюзивті даму

Алматы цифрландыру мен экологиядан бастап инклюзивтілік пен ашық басқаруға дейінгі мемлекеттік реформаның негізгі басымдықтарын көрсете отырып, қайта құру мен дамудың флагманы болуда. Мақалада қаланың жетістіктері, жаңа әкімнің жоспарлары және орнықты даму бойынша сараптамалық ұсынымдар қарастырылған.

Алматы – Қазақстанның ең ірі қаласы ғана емес. Бұл ұлттық реформалардың негізгі бағыттары іс жүзінде іске асырылатын әлеуметтік-саяси барометр. Мұнда урбанизацияның ең өткір сын- қатерлері шоғырлануынан, инфрақұрылымның шамадан тыс жүктелуінен және экологиялық тәуекелдерден бастап әлеуметтік дифференциация мен цифрлық теңсіздікке дейін. Сонымен қатар, Алматы жаңа басқару шешімдерінің полигонына, тұрақты қалалық дамудың тәсілдері модельденетін алаңға айналуда. Бұл мақалада болашақтың сын-тегеуріндеріне жауап бере алатын мегаполисті қалыптастыруға бағытталған әкімдіктің ағымдағы жетістіктеріне, стратегияларына шолу мен талдау және әлеуметтанушының сараптамалық ұсыныстары жазылған.

Алматы қаласындағы реформалар

Экономикалық трансформация: ШОБ ставкасы және инвестициялар

Соңғы жылдары Алматының экономикалық өсуі оның Қазақстан қалалары арасындағы көшбасшылық позициясын сенімді түрде бекітті. Трансформацияның негізгі локомотиві-экономикалық белсенді халықтың 85%-дан астамы жұмыс істейтін шағын және орта бизнес. Қаланың бұрынғы әкімі Ерболат Досаевтың бағалауы бойынша, қалалық әкімдіктің мақсаты – 2030 жылға қарай қаланың ЖӨӨ-ге ШОБ үлесін 60%-дан 75%-ға дейін арттыру. Ол үшін 2024 жылы кәсіпкерлерді қолдауға 53,1 млрд теңге бөлінді, ал 2025 жылы қаржыландыру көлемі 71 млрд теңгеге дейін өседі.

Цифрлық инфрақұрылымның белсенді дамуы маңызды кезең болды. «Атамекен» бағдарламасы аясында кәсіпкерлер бизнесті тіркеуден бастап нарыққа шығуға дейінгі барлық кезеңдерде сүйемелдеу алды. Алматы шикізаттық емес инвестициялардың жетекші хабына айналуда, бұл негізгі капиталға тартылған инвестициялар көлемі 2025 жылдың қаңтар-сәуір айларында 541,3 млрд теңгені құрады (өткен жылға қарағанда+35,6%).

Жаңа инфрақұрылым және қалалық ортаны жаңарту

Реформалар тек экономикаға ғана емес, қаланың келбетіне де әсер етуде. Алматыда көліктік жаңғыртудың ауқымды бағдарламасы жүзеге асырылуда-800 газ және 260 электр автобусы сатып алынды. Бұл қоғамдық көліктің қызмет ету мерзімін қысқартады, экологиялық жағдайды жақсартады және қаланы мобильді етеді.
Ескірген тұрғын үйді жаңарту күн тәртібінде ерекше орын алынуда. 2030 жылға қарай тұрғындарға тұрғын үй айырбастау немесе нарықтық өтемақы опцияларын ұсына отырып, ескі тұрғын үй қорының (1366 үйдің) 50%-ын жаңарту жоспарлануда.

Инклюзия және тең қол жетімділік: білім беру және жұмыспен қамту реформалары

Білім беру реформасы қол жетімділік пен сапаға бағытталған. 2024 жылы Алматыда 18 жаңа оқу нысаны салынды, бұл 11,7 мыңнан астам жаңа оқушыға орын бар. Сондай-ақ оқу процесін цифрландыру енгізілуде, ал мектеп көлігі жаңартылуда: қазірдің өзінде 200 автобус жұмыс істейді, тағы 100 автобус күтілуде.

Алматы инклюзивті ортаны жүйелі түрде дамытуда: «Инклюзивті Алматы 2025-2030» жаңа тұжырымдамасы ерекше қажеттіліктері бар адамдар үшін 3100 әлеуметтік нысанды бейімдеуді көздейді.
Жастарды жұмыспен қамтуға ерекше көңіл бөлінеді: портал Jasalmaty.kz skillbridge және Jobfair365 платформаларын қоса алғанда, 3,5 мыңнан астам жас жұмыс тапқан құрал болды. Қалалық мансап орталығы да тиімділікті көрсетуде - 2025 жылы өтініш білдірген 7,5 мың адамның 5,7 мыңы жұмысқа орналастырылды.

Медицинаның жаңа сапасы

Денсаулық сақтау саласы да өзгеріске ұшырауда. 2024 жылы шалғайдағы шағын аудандарда жаңа амбулаториялар ашылуда, мысалы, Нұршашқан мен Айбасов көшесінде. Медициналық кластерлер құрылуда-мысалы, №8 қалалық аурухананы модернизациялау кезінде, онда көпсалалы стационар мен заманауи емхана болады.

№20 емхананы күрделі жөндеу және ауысымына 500 келушіге жаңасын салу жоспарланған. Мобильді бригадалар, сондай-ақ жедел жәрдем қосалқы станциялары жұмыс істейді. Дәрі-дәрмектердің қолжетімділігін қамтамасыз ету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыру бойынша жобалар енгізілуде.

Алматының жаңа әкімінің, жаңа жоспарлары

Дархан Сатыбалды Алматы әкімі етіп тағайындау еліміздің негізгі экономикалық, демографиялық және инфрақұрылымдық ресурстары шоғырланған қаланы басқарудың жаңа кезеңін ашады. Оның бағдарламалық баяндамасы көлік реформасынан бастап инклюзивті әлеуметтік саясатқа дейінгі көптеген басымдықтарды белгіледі. Алайда, саяси риториканың артында байсалды бағалау қажет: бұл мақсаттар қаланың қазіргі жағдайында қаншалықты қол жетімді?

Көлік және экология: инфрақұрылым мен мінез-құлық үлгілері арасында

Жаңа әкім мәлімдегендей, көлік проблемаларын шешу бірінші кезектегі міндет болып қала береді. Автобус желісін кеңейту, BRT және метро дамыту, жасыл көлікті сатып алу, маршруттарды оңтайландыру уәде етілген. Мұның бәрі дұрыс бағыттағы қадамдар, бірақ Жүйелік шектеулерге тап болды: көше желісінің шамадан тыс жүктелуі, көлік түрлері арасындағы интеграцияның болмауы және жерді пайдалану мен дамытудың бірыңғай жоспарларының болмауы.
Экологиялық күн тәртібі маңызды орын алынуда. Қалалық ортаны көгалдандыру, қоқысты бөлек жинау технологияларын енгізу, энергия тиімділігі саласындағы бастамаларды дамыту, сондай-ақ экологиялық таза көлікке көшу үшін жағдайлар жасау жөніндегі шаралар көзделген.

Кәсіпкерлікті қолдау және қалалық экономиканы дамыту

Жаңа әкім айтқан міндеттердің бірі – шағын және орта бизнесті дамыту. Құралдардың қатарында жаңа қаржылық қолдау шаралары, жеңілдетілген әкімшілік рәсімдер және индустриялық аймақтарды құру бар. IT-саланы, креативті индустрияларды, туристік және білім беру сервистерін ынталандыру арқылы қалалық экономиканы дамыту жоспарлануда.

Басты мақсат бизнес пен жергілікті атқарушы органдар арасындағы өзара іс-қимылдың тиімді жүйесін құру, бұл кәсіпкерлік қоғамдастықтың сұраныстарына неғұрлым жедел ден қоюды қамтамасыз етеді.

Білім және денсаулық сақтау, әлеуметтік сала

Білім беру саласында қарқынды дамып келе жатқан аудандарда жаңа мектептер мен балабақшалар салу, сондай-ақ қолданыстағы оқу орындарын жаңғырту көзделіп отыр. Сонымен бірге білім беру процесінің қолжетімділігі мен икемділігін арттыру үшін цифрлық білім беру технологиялары дамитын болады.

Денсаулық сақтауда алғашқы медициналық-санитарлық көмекті дамытуға баса назар аударылды. Жоспарда – шағын аудандарда жаңа медициналық пункттер ашу, емханаларды жаңарту, цифрлық шешімдерді енгізу және тар мамандарға қолжетімділікті кеңейту.
Әлеуметтік саясат ең осал санаттарды: көп балалы отбасыларды, қарттарды және мүгедектігі бар адамдарды қолдауға бағытталатын болады. Қалалық инфрақұрылымды мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктеріне бейімдеу, білім беруде, көлікте және денсаулық сақтауда инклюзивті стандарттарды дамыту маңызды бағыт болады.

Жаңа тәсілдерді іске асыру 3000-нан астам әлеуметтік нысандарды жаңғыртуды және қала өмірінің барлық деңгейлерінде қолжетімді ортаны қалыптастыруды көздейтін «инклюзивті Алматы 2025-2030» тұжырымдамасы шеңберінде жүргізілетін болады.

Қорытынды

Алматының даму бағдарламасы қалалық өмірдің негізгі аспектілерін қамтитын бағыттардың теңгерімді жиынтығын қамтиды. Алматы қаласы әкімінің жоспарларында қаланың инфроқұрылымын дамыту, жақсарту, халықтың жағдайын жақсарту мен қауіпсіз орта қалыптастыру, экология мен болашақ даму жоспарлары да бар екендігін көрудеміз. Алматы қаласында болып жатқан өзгерістер тек әкімдіктен емес, бұған қоғамның барлық мүшелері, әлеуметтік институттар, ұйымдар мен белсенділердің, алматы қаласының тұрғындарының белсенді қатысып жатқандығын көрудеміз. Алматы Қазақстанның маңызды қаласы, сондықтан оның дамуы мемлекеттің дамуына тікелей әсер ететіндігі анық.

Ұсыныстар

Жеделдетілген урбанизация, климаттық өзгерістер және инфрақұрылымға әлеуметтік қысым жағдайында қала дамуының басымдықтарын қайта қарау қажет. Әлеуметтанушы, сарапшы ретінде төменде бес негізгі ұсыныстарды ұсынғым келеді, олардың әрқайсысы Алматының болашағына әсер етуі мүмкін терең, құрылымдық проблемаларды қозғайды деген ойдамын.

1. Алдымен, жекелеген көгалдандыру акцияларына емес, қаланың экологиялық логикасын қайта құруға бағытталған қалалық экология мен микроклиматты басқарудың кешенді бағдарламасы қажет. Алматы ауаның ластануының жоғары деңгейінен зардап шегеді, әсіресе қыс мезгілінде, бұл ландшафттық бассейнмен, жеке жылытумен және жоғары автокөлікпен тікелей байланысты. Шешім энергия көздерін әртараптандыру, нүктелік құрылысты қатаң реттеу, қаланың табиғи желдету дәліздерін кеңейту және «жасыл» құрылыс стандарттарына көшу болып табылады.

2. Логистикалық тұрғыдан тиімді ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік әділ болатын теңгерімді және қолжетімді қоғамдық көлік жүйесін құру. Қазіргі көлік моделі жеке көлікке тым тәуелді, ал халықтың аз қамтылған топтары тұратын шалғай аудандарды шеттетеді. Метро, BRT, мультимодальды маршруттарды дамыту цифрлық трафикті басқарумен, көшелерді қоғамдық кеңістік ретінде қайта қарастырумен және жаяу жүргіншілер мен велосипедшілердің пайдасына көше инфрақұрылымын қайта бөлумен қатар жүруі керек. Самокатшылардың да мәселесін қайта қарау керек, бұл самокатшыға тиімді жол құралы болса, басқа адамдарға қауіптің көзі болып тұр.

3. Қаланың сейсмикалық осалдығын ескере отырып, инженерлік инфрақұрылымды жаңғырту. Алматының көптеген аудандары ескірген су, жылу және электрмен жабдықтау желілеріне сүйенеді, бұл ретте тұрғын үй қорының жартысы күшті жер асты дүмпулеріне төтеп бере алмайды. Инфрақұрылымның техникалық жай-күйіне цифрлық мониторингті енгізе отырып, ғимараттарды міндетті түрде сейсмикалық күшейте отырып, жаңартудың нысаналы бағдарламасын әзірлеу өзекті болып отыр.

4. Ең маңызды және нашар реттелетін салалардың бірі тұрғын үй саясаты болып қала береді. Алматының тұрғын үй нарығы барған сайын бөлінуде, бұл жаңа аудандар қажетті әлеуметтік және көлік инфрақұрылымынсыз дамуда, ал орталық аймақтарда нүктелік құрылыстың қысымы өсуде. «Ақылға қонымды тығыздық» smart density) тетіктерін енгізу қажет, бұл ретте құрылыс салудың өсуі мектептерді, емханаларды, рекреациялар мен сервистерді қадамдық қолжетімділікте міндетті түрде құрумен қатар жүреді. «15 минуттық аудан» қағидаттары бойынша қаланы стратегиялық жоспарлаусыз Алматы аумақтық және әлеуметтік стратификацияны тереңдету қаупі бар.

5. Ақырында, демографиялық өсу және әділдікке сұраныстың күшеюі жағдайында қалалық қатысу тетіктерін дамыту маңызды бағытқа айналады. Алматының басқару жүйесі неғұрлым көлденең болуы тиіс: бастамашыл бюджеттеуді, аудандық форумдарды, қалалық сұраныстарды беруге және қадағалауға арналған цифрлық платформаларды дамыту арқылы. Қабылданған шешімдер туралы халықты хабардар етіп қана қоймай, оны қалалық басымдықтарды қалыптастыру процесіне тарту қажет. Бұл әсіресе халықтың өсіп келе жатқан әлеуметтік гетерогенділігі мен қаланың аумақтық кеңеюі жағдайында байқалады.

Алматының даму нүктесі экологиялық қауіпсіздік, көліктік қолжетімділік, өміршең инфрақұрылым, әділ тұрғын үй ортасы және азаматтардың қатысуы ұзақ мерзімді тұрақтылықтың бірыңғай стратегиясын қалыптастыратын тұрақты, бейімделгіш және тең құқылы қала моделі болуға тиіс.

Автор: Айнұр Бақытжанова, әлеуметтанушы, сарапшы

---