Реформалар кезеңіндегі Сенат пен Мәжіліс: диалог және бақылау институты ретінде

Парламенттік трансформацияны талдаудың жалғасы. Мұнда Сенат пен Мәжілістің "халық үніне құлақ асатын мемлекет" қағидатын жүзеге асырудағы рөлі қарастырылады.

Президенттік басқарудан тыс модельден ауытқумен және басқарудың теңдестірілген жүйесін қалыптастырумен қатар жүретін Қазақстан Республикасын саяси жаңғырту контексінде Парламенттің халықтық өкілдіктің негізгі институты ретіндегі рөлін трансформациялау ерекше назар аударды. Парламент өкілеттіктерінің нақты іске асырылуын талдау маңызды. Осы тұрғыда Сенат пен Мәжілістің 2023-2024 жылдардағы VIII шақырылым сессияларындағы қызметі саяси трансформацияның тереңдігі мен бағытының көрнекі индикаторы болып табылады.

Бұл мақалада Сенаттың VIII шақырылымның III сессиясындағы (2024 жылғы қыркүйек – желтоқсан) және Мәжілістің сол шақырылымның II сессиясындағы (2023 жылғы қыркүйек – 2024 жылғы маусым) негізгі бағыттарға баса назар аудара отырып, жұмысына кешенді шолу ұсынылған:

• Президенттік реформалардың басымдықтарына сәйкес заң шығару белсенділігі,
• Парламенттік бақылауды және депутаттық сауалдар институтын күшейту,
• Қоғамдық диалог пен өкілдік тетіктерін дамыту қарастырылған.

Бұл мақаланың мақсаты - Сенат пен Мәжіліс жаңа саяси шындық жағдайында өздеріне жүктелген функцияларды қаншалықты тиімді жүзеге асыратынын, депутаттық корпустың институционалдық мінез-құлқы қалай өзгеретінін, палаталардың саяси субъективтілігі қалай күшейетінін және шынайы қазақстандық парламентаризм демократиялық дамудың тұрақты элементі ретінде қалыптасып жатқанын анықтау.

Қазақстан Республикасы Сенатының VIII шақырылымның III сессиясындағы (2024 жылғы қыркүйек – желтоқсан) қызметі

Қазақстанның саяси жүйесінің трансформациясы жағдайында Парламенттің, әсіресе оның жоғарғы палатасы – Сенаттың рөлі айтарлықтай артып келеді. VIII сайланған Парламенттің үшінші сессиясы (2024 жылғы қыркүйек – желтоқсан) Сенаттың жаңа шындыққа қалай бейімделетінін және отандық парламентаризмді нығайтатынын айқын көрсетті.

Мемлекеттік басымдықтар арнасындағы заңнамалық белсенділік

Есепті кезеңде Сенат жұмысының басты бағыты мемлекеттік саясаттың басымдықтарымен тығыз байланысты қарқынды заң шығару қызметі болды. 2024 жылы Парламент 100-ден астам заң қабылдады, олардың едәуір бөлігін Сенат үшінші сессияда мақұлдады. Бұл актілер Президент 2024 жылдың 2 қыркүйегінде сессияның ашылу Жолдауында белгілеген реформалар бағытын жүзеге асыруға бағытталған. Сенат билік институттарын нығайтудан бастап азаматтардың әл- ауқатын арттыруға дейінгі елдің даму мақсаттарына қол жеткізу үшін қажетті заң жобалары бойынша жұмысқа жедел түрде қосылды.

2024 жылдың соңында Сенат Ұлттық жобалар мен әлеуметтік міндеттемелерді қаржыландыруды қамтамасыз ете отырып, 2025-2027 жылдарға арналған республикалық бюджетті мақұлдады. Құжат Президенттік бастамалармен келісілгендігін көрсетті: білім беруге, денсаулық сақтауға, инфрақұрылымға және өңірлерге инвестицияларды ұлғайту көзделген. Сондай-ақ, Сенат сот реформасын қолдап, денсаулық сақтау, көші-қон, ғылым және әлеуметтік қорғау салаларына түзетулер енгізді. Барлық бастамалар негізгі басымдықтарға, яғни экономиканың өсуіне, осал топтарды қолдауға және адами капиталды дамытуға сәйкес келді.

Парламенттік бақылау және депутаттық сауалдар

III сессияда Сенат бағалар мен әлеуметтік қолдаудан бастап өңірлерде бағдарламаларды іске асыруға дейінгі өзекті мәселелер бойынша 180-ге жуық депутаттық сауал жолдап, бақылау функциясын күшейтті. Сондай-ақ министрлер мен сарапшылардың қатысуымен азық-түлік қауіпсіздігі және өнеркәсіп бойынша парламенттік тыңдаулар өткізілді. Үкіметпен Диалог есеп беруді күшейтті және проблемаларға жедел әрекет етуге мүмкіндік берді. Парламент тарапынан мұндай диалогтық бақылау атқарушы биліктің есептілігін күшейтеді: министрлер өз іс-әрекеттеріне жария баға алады, ал анықталған проблемалар бақылауға алынады.

Аймақтардың өкілдігі және қоғамдық диалог

Сенат жергілікті жерлерде бағдарламалар мен ұсыныстарды іске асыруды талқылай отырып, "Өңір" Депутаттық тобы және мәслихаттармен ынтымақтастық жөніндегі кеңес арқылы өңірлермен белсенді өзара іс-қимыл жасады. Пленарлық отырыстардан кейін сенаторлар өңірлерге барып, заңдарды түсіндіріп, азаматтардың әлеуметтік көмек, инфрақұрылым және қызмет көрсету сапасы бойынша өтініштерін жинап, оларды орталыққа сауалдар мен бастамалар түрінде тапсырды.

Инновациялық бастамалар: цифрландыру, білім беру, тең мүмкіндіктер

III сессияда Сенат цифрландыру, білім беру және әлеуметтік саясаттағы реформаларды қолдады. Цифрлық кодексті және мемлекеттік басқару үшін жеделдетілген әдістемелерді ("Government Accelerators") қолдануды талқылау басталды.

Білім беру саласында бағдарламаларды жаңарту және жоғары оқу орындарының дербестігін кеңейту бойынша шаралар ұсынылды. Сенат педагогтар, ғалымдар мен студенттердің қатысуымен болашақ білім беруді сараптамалық талқылауға арналған алаңға айналды.
Әлеуметтік блокта гендерлік теңдік пен отбасын қорғауға баса назар аударылды: зорлық-зомбылыққа қарсы күрес, әйелдер кәсіпкерлігін қолдау және аналықты жүйелі қорғау бойынша жұмыстар жасалынғандығы мен әлі де жоблардың атқарылуда екендігін көрудеміз. Сенаттың осы сессиядағы жұмысы елді реформалаудағы парламенттік рөлдің күшеюін көрсетті, саясаттың атаулылығын қамтамасыз етті және прогрессивті өзгерістерді қолдады.

Сенаттың мегаполистерді дамытудағы рөлі: Алматы қаласы бойынша

VIII шақырылымның III сессиясында ҚР Парламенті Сенатының жұмысында еліміздің ірі қалаларын, атап айтқанда Алматы қалаларын дамыту мәселелеріне ерекше назар аударылды. Қазақстанның экономикалық, мәдени және білім беру астанасы ретінде Алматы заң шығару және өкілдік қызметте ерекше көзқарасты талап етеді. Сенаторлар Алматы қоғамымен диалогқа белсене араласып, мәслихат өкілдерімен, сарапшылармен, жастармен және азаматтық белсенділермен кездесулер өткізді.

2024 жылғы 18 қарашада Сенат спикері Мәулен Әшімбаев Қостанай облысына барды, бірақ Парламенттік сапарлар бағдарламасы аясында Алматыда да іс-шаралар өткізілді. Талқылаулардың басты назарында урбанистика, экология, қалалық ортаның тұрақты дамуы, жастарды қолдау және мегаполистің мәдени бірегейлігін сақтау мәселелері болды. Алматы мектептерінің шамадан тыс жүктелуі жағдайында "Жайлы мектеп" мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға, көліктік жаңғырту, халық тығыз орналасқан аудандарда тұрғын үй мен экологияның қолжетімділігі мәселелеріне ерекше назар аударылды.

Сондай-ақ, сенаторлар Алматыда қазақ тілін ілгерілету, этножурналистика мен мәдени саясатты дамыту жөніндегі іс-шараларға, оның көп ұлтты және көп тілді қала мәртебесін ескере отырып қатысты. Мәселен, "Бір ел – бір мүдде" депутаттық тобы аясында қазақ тілді БАҚ-тарды, оның ішінде шетелде жұмыс істейтіндерді қолдауды күшейту қажеттілігі талқыланды, бұл Алматы медиа орталықтары мен университеттерімен тікелей байланысты.

Алматы Сенатқа жазатын өтініштер саны бойынша тұрақты түрде үш қаланың қатарына кіреді, тек 2024 жылдың күзінде 551 сұрау түскен. Бұл жоғары азаматтық белсенділік пен Парламентке деген сенімді көрсетеді. Тақырыптар әртүрлі, олар: ТКШ мен денсаулық сақтаудан бастап жастарды жұмысқа орналастыруға дейін. Сенаторлар депутаттық сауалдарға бастамашылық жасап, мегаполистің шешім қабылдау орталығымен байланысын қамтамасыз ете отырып, шешімдерге қол жеткізді.

Мәжіліс реформалардың заңнамалық драйвері ретінде: қорытындылар мен саяси динамика

Мәжілістің VIII шақырылымының екінші сессиясы (2023– 2024 жылдардағы) белсенді заң шығарудың және Қазақстан Парламентінің рөлін нығайтудың қарқынды кезеңі болды. Осы уақыт ішінде депутаттық корпус жоғары өнімділікті көрсетті: жүзге жуық заң қабылданды (дәлірек айтсақ, ресми мәліметтер бойынша 102 Заң), әрбір үшінші заң парламентшілердің өздері бастамашылық етті. Бұл мәжілістің өсіп келе жатқан дербестігін көрсететін маңызды жетістік: жақында заңнамалық бастамалардың басым көпшілігі үкіметтен келді, ал қазір депутаттар заңнамалық бастаманы өз мойнына алады.

Екінші сессияда Мәжіліс негізгі реформаторлық заңдарды қабылдады: мемлекеттік сатып алулар, БАҚ және алғаш рет адам саудасына қарсы іс-қимыл туралы заң жобалары қабылданды. Әйелдер мен балаларды қорғау бойынша түзетулер енгізілді, тұрмыстық зорлық-зомбылық пен ойын бизнесіне қарсы шаралар күшейтілді. Қарыз алушылардың құқықтарын қорғау және артық несиелеуді шектеу туралы заңдар қабылданды. Республикалық бюджет бекітіліп, "Ұлттық қор – балаларға" бастамасы іске қосылды.

2023 жылғы сайлаудан кейін Мәжіліс саяси тұрғыдан белсенді бола бастады: оның құрамында алты партия және бір мандаттағылардың едәуір саны бар. Бұл плюрализм мен пікірлер бәсекелестігін күшейтті. Егер бұрын Парламент заңдарды ресми мақұлдағаны үшін сынға ұшыраса, қазір депутаттардың өздері күн тәртібін қалыптастырады. Отбасын, агросекторды және табиғи ресурстарды қорғау бойынша маңызды бастамалар фракциялар мен топтардан келеді. Бұл "күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін үкімет" формуласының тиімділігін растайды: парламент шешімдер қабылдау және реформаларды ілгерілету үшін нақты алаңға айналды.

Президент Тоқаев Жолдауда Парламенттің реформаларға қосқан үлесін жоғары бағалап, депутаттардың жаңартылған құрамының белсенді қатысуын және саяси мәдениеттің өсуін атап өтті. Бұл бағалау Мәжілістің халықтық биліктің тиімді институты ретіндегі өсіп келе жатқан рөлін растайды. VIII шақырылымдағы депутаттар жауапкершілік пен нәтижелілікті көрсете отырып, сайлаушылардың сенімін ақтауға ұмтылған.

Екінші сессияда депутаттар 500-ден астам сауал жолдады – бұл өткен шақырылымның үш жылдық белсенділігімен салыстырылатын рекордтық көрсеткіш. Сұраулар әлеуметтік қолдауды, ТКШ, экология, инфрақұрылымды қамтыды. Несиелік жүктеме туралы шағымдардан кейін тыңдаулар өткізіліп, борыштық жүктемені азайту шаралары дайындалды. 2,5 мыңнан астам азамат жеке тыңдалды. Бұл кезеңде бір мандаттылар әсіресе белсенді болды, олар жергілікті мәселелерді, соның ішінде мектептерді, ауруханаларды және сумен жабдықтау мәселелерін көтеріп, оларды ұлттық күн тәртібіне айналдырды.

Екінші сессияда Мәжіліс ұлттық құқықты жаһандық контекстке біріктіре отырып, 46 халықаралық келісімді ратификациялады. Депутаттар Парламентаралық Одақтың сессиясына қатысты, шетелдік парламенттермен байланысты нығайтты және бірлескен комиссиялардың жұмысын қайта бастады. Қазақстандық бітімгершілік контингенттің БҰҰ-ның Голандағы миссиясына қатысуы мақұлданды. Белсенді Парламенттік дипломатия Қазақстанның халықаралық аренадағы позициясын күшейтті және сыртқы саясаттың маңызды бөлігіне айналды.

Қорытындылай келе, соңғы жылдардағы саяси реформалар жағдайында ҚР Парламентінің трансформациясы бұл институционалдық жаңғырту ғана емес, сонымен қатар есеп беретін, инклюзивті және ашық басқаруға жүйелі көшу болды. Сенат тұрақты даму мақсаттарын заң шығарушылыққа біріктіру арқылы парламенттік бақылауды, аймақтық және халықаралық күн тәртібін күшейтті.

Мәжіліс депутаттық бастамалардың рөлін, азаматтармен өзара іс-қимылды және саяси плюрализмді күшейте отырып, реформалардың белсенді жүргізушісі болды.

Аралас сайлау жүйесі, оппозицияны институционализациялау және азаматтардың петициялар мен тындаулар арқылы қатысуы жаңа саяси мәдениетті қалыптастырады. Парламентаризмді одан әрі нығайту саяси бәсекелестікті тереңдетуді, құқықтық мәдениетті арттыруды және белсенді азаматтық қатысуды талап етеді. Бүгінгі Парламент бұл заң шығару органы ғана емес, сонымен бірге қоғаммен тығыз байланыста жұмыс істеуге және өзгерістерді бағыттауға қабілетті толыққанды саяси институт.

Мақаланың басталуы: Жаңа саяси жүйедегі Парламент: өкілеттің күшеюі мен халықпен тиімді байланыс

Авторлар: Айнұр Бақытжанова, Мәдия Төребаева

---