Қазақстан және әлемдік мұнай нарығы: мұнай бағасының ел экономикасына әсері

Қазақстан – әлемдегі ірі мұнай өндіруші елдердің бірі, ал мұнай секторы ел экономикасының негізгі тірегіне айналған. Мемлекеттік бюджет кірістерінің елеулі бөлігі мұнайдан түсетін табысқа тәуелді болғандықтан, әлемдік нарықтағы мұнай бағасының өзгерістері елдің қаржы жағдайына және жалпы экономикасына тікелей әсер етеді. Бұл материалда Қазақстанның мұнай нарығындағы рөлі мен экономикалық динамикасына шолу жасап көрмекпіз.

Ел экономикасындағы мұнай секторының рөлі

Қазақстандағы мұнай өндіру индустриясы елдің экспорттық кірістерінің шамамен 60 пайызын құрайды. 2023 жылы мұнай өндірісі 90 миллион тоннаға жетіп, экспорттан түскен кіріс ұлттық бюджетке үлкен үлес қосты. Мұнай өндіру орындарының ішіндегі ең ірілері Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған кен орындары болып саналады. Бұл кен орындарын дамыту үшін шетелдік инвестициялар тартылып, халықаралық компаниялар Қазақстанның мұнай секторына маңызды капитал құйып келеді. Әлемдік нарықтағы мұнай бағасының өзгеруі Қазақстан экономикасына өз ықпалын тигізбей қоймайды. Үш негізгі тетікке әсерін қарастырып көрсек:

Мемлекеттік бюджетке әсері

Мұнай бағасының жоғары болуы елдің мемлекеттік бюджетін оң нәтижелерге жеткізеді. Бұл жағдайда үкімет инфрақұрылымдық жобаларға, әлеуметтік бағдарламаларға және басқа да маңызды шығындарға көп қаржы бөле алады. Мысалы, 2022 жылы мұнай бағасы барреліне 100 АҚШ долларына жеткенде, Қазақстан бюджетінің кірісі алдыңғы жылмен салыстырғанда 12%-ға өсті. Мұнай бағасы төмендегенде, керісінше, мемлекеттік бюджет қысқарып, үкімет әлеуметтік шығындарды азайтуға мәжбүр болады.

Ұлттық валютаға әсері

Мұнай бағасының төмендеуі теңгенің құнсыздануына әкеледі. 2015 жылы мұнай бағасы күрт төмендеген кезде, теңге долларға қатысты 50%-дан астам құнсызданып, инфляция 13%-ға дейін өсті. Мұндай құбылыс импорттық тауарлардың қымбаттауына, ішкі нарықтағы бағаның өсуіне және халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуіне алып келеді. Теңге бағамының тұрақсыздығы да қаржылық тұрақтылықты әлсіретеді.

Шетелдік инвестицияларға әсері

Мұнай бағасының өсуі шетелдік инвестициялардың Қазақстанға тартылуына қолайлы жағдай жасайды. Chevron, ExxonMobil және Shell сияқты ірі компаниялар Қазақстанның мұнай секторына инвестиция салып, жаңа жобаларды іске қосуда. Алайда, мұнай бағасы төмендеген жағдайда, шетелдік инвестициялар көлемі де азаяды. 2020 жылы COVID-19 пандемиясы кезінде мұнай бағасы төмендеп, мұнай секторына тартылған шетелдік инвестиция көлемі 20%-ға қысқарды. Бұл жаңа жобаларды іске асыру қарқынының бәсеңдеуіне алып келді.

Қазақстан экономикасының мұнайға тәуелді болуы сыртқы экономикалық өзгерістерге осалдықты күшейтеді. 2014-2015 жылдардағы мұнай бағасының төмендеуі Қазақстан экономикасына елеулі әсер етіп, бірнеше қиындықтарды туындатты:

Бюджеттік тапшылық

Мұнай бағасы төмендеген кезде бюджетке түсетін кірістер қысқарып, үкімет бюджет тапшылығын жабу үшін қарызға алуға мәжбүр болды. 2016 жылы бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 4,3%-ын құрады. Мұнай бағасының төмендеуі теңге құнсыздануына әкеліп, инфляция деңгейін жоғарылатты. Бұл халықтың табысына әсер етіп, жалпы өмір сүру деңгейінің төмендеуіне ықпал етті.

Мұнайға тәуелділікті азайту шаралары

Қазақстан соңғы жылдары экономикасын мұнайға тәуелділіктен босату үшін әр түрлі шаралар қабылдап келеді. Негізгі бағыттар:

Экономиканы әртараптандыру. “Нұрлы жол” бағдарламасы арқылы Қазақстан басқа салаларды дамытуға назар аударуда. Мысалы, ауыл шаруашылығы, көлік және инфрақұрылым салаларына инвестициялар салынып, елдің экспорттық өнімдерінің сан алуандығы артып келеді.

Баламалы энергия көздерін дамыту. Қазақстан жаңартылатын энергия көздерін дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөліп отыр. 2022 жылы бірнеше күн және жел электр станциялары іске қосылды, бұл елдің энергетикалық тәуелсіздігін арттыруға және экологиялық таза энергия көздеріне көшуді жеделдетуге мүмкіндік береді.

Аймақтық ынтымақтастықты күшейту. Еуразиялық экономикалық одақ аясында аймақтық экономикалық байланыстарды нығайтып, көршілес елдермен ынтымақтастықты дамытып келеді. Бұл жаңа нарыққа шығу және экспорттық кірістерді көбейтуге жағдай жасайды.

Қазақстан әлемдік мұнай нарығында маңызды рөл атқаратын ел, әрі экономикасы мұнай бағасының өзгерістеріне сезімтал. Дегенмен, соңғы жылдары Қазақстан мұнайға тәуелділікті азайту мақсатында әртараптандыру шараларын қабылдауда. Бұл шаралар елдің экономикалық тұрақтылығын арттырып, сыртқы кедергілерге қарсы тұруға мүмкіндік береді. Ұзақ мерзімді келешекте Қазақстан экономикасының табысты дамуы мұнай бағасынан ғана емес, сонымен қатар елдің инновациялық шешімдерге көшу қабілетіне де байланысты болмақ.

---