Қайырымдылықтағы алаяқтық: Перизат Қайрат ісі және қоғамдық сенімнің дағдарысы

Қазақстандықтар үшін қайырымдылық – өзара көмек пен сенімнің синонимі еді. Алайда Перизат Қайрат ісі бұл саланың алаяқтыққа осалдығын көрсетіп, қоғамның моральдық негізіне сызат түсірді. Қайырымдылық асарларының мақсаты мен әдістері өзгеріп жатса да, жиналған қаражаттың нақты қайда жұмсалғаны туралы есеп берілмейді. Осы мәселелердің мән-жайын анықтау үшін Cronos.Asia редакциясы терең зерттеуге кірісті.

Қазақ халқы ежелден өзара көмек рухымен және шын жүректен жомарттығымен танымал болған. Материалдық тұрақсыздық жағдайында да, көптеген адамдар өздері үшін қиын болған кезде, халқымыз басқаларға көмектесуді жалғастырған, өйткені ар-ұждан осылай дейді, дәстүр осылай дейді деген халықтың өзіндік ұстанымы мен құндылықтары бар. "Жетім көрсең, жебей жүр", "Қайырлы іс – қайырымнан қайтады" деген даналықтар бар. Алайда, бұл шынайылық пен жанашырлыққа негізделген сенім барған сайын манипуляция объектісіне айналуда. Шынайы көмектің көлеңкесінде адамның қайғысы жеке байыту құралына айналатын жағдайлар пайда болады. Мұнда сатқындық тек нақты құрбандарға ғана емес, сонымен бірге барлық қоғамдық моральға да қатысты. Аманат бұзылған кезде адамдарға деген сенім ғана емес, қоғамдық сенім де зардап шегеді.

Перизат Қайраттың шулы жағдайы дабыл қағуға айналды: қайырымдылық саласы моральдық және құқықтық нигилизм жағдайында қаншалықты осал? Бұл мақала жағдайдың өзін де, көмек қасиетті болуы керек әлемдегі қиянаттың кең мәселесін де мұқият талдауға бағытталған.

Перизат Қайраттың ісі: институционалдық сенімге қауіп

Перизат Қайрат пен оның анасы Ғайни Алашбаеваның сот процесі Қазақстандағы қайырымдылық саласындағы ең резонансты істердің бірі. Астана қаласының қылмыстық істер жөніндегі ауданаралық сотының үкіміне сәйкес, Перизат Қайрат аса ірі мөлшерде алаяқтық жасағаны үшін (ҚР ҚК 2-тармағының 190-бабы 4-бөлігі), сондай-ақ адамдар тобының кірістерін өзіне пайдаланғаны үшін кінәлі деп танылды (ҚР ҚК 218-бабы 2-бөлігі және 3-тармағының 3-бөлігі). Оған 10 жыл бас бостандығынан айыру, мүлкін тәркілеу және 10 жыл ішінде қайырымдылық ісімен айналысуға тыйым салу түріндегі жаза тағайындалды. Анасы осыған ұқсас баптар бойынша 7 жылға сотталған.

Қылмыстық іс Biz birgemiz Qazaqstan 2030 қоры арқылы, оның ішінде су тасқынынан зардап шеккендерге көмек көрсету науқандары шеңберінде жиналған 1,5 млрд теңгеден астам ұрлықтың дәлелдеріне негізделген. Соттың мәліметтері бойынша, қаражат элиталық жылжымайтын мүлікті, сәнді автокөліктерді, шетелдік сапарларды және жеке қажеттіліктерді сатып алуға жұмсалды. Қолма-қол ақшаға туыстарын және жалған шарттарды тарту жағдайлары анықталды. Сонымен қатар, Перизат Қайрат Палестина тұрғындарына гуманитарлық көмек үшін жиналған қаражатты иемденді деп күдіктелуде.

Тергеу мен сот процесінің аяқталу жылдамдығына ерекше назар аударылады: процесс 2025 жылдың 9 шілдесінде басталып, екі апта ішінде аяқталды. Бұл ретте сот ішінара жабылды, құпия банктік құжаттарға байланысты, ал жәбірленушілердің бір бөлігі сотқа жеткізілмеді. Барлығы сот 50 азаматтың 1,58 млрд теңгелік талаптарын қанағаттандырды, сонымен қатар Rebel Flowers компаниясының мүлкін, автомобильдерін және активтерін қоса алғанда, мемлекеттік баждарды өндіріп алу және мүлікті тәркілеу туралы шешім қабылдады.

Бұл істің ең төмен бағаланған аспектісі – жымқыру схемасында емес, бүгінде Қазақстанда қоғамдық сенім қаншалықты тиімді монетизациялануы мүмкін деген мәселеде жатыр. Instagram және YouTube-тегі эмоционалды бейнелер халықтың ғана емес сонымен қоса шешім қабылдайтын тұлғаларға да әсер етіп, жиналған қаржыдан есеп алу мен бақылауды жойылатындығы көрініп тұр.
Халықтың сенімі — ақшадан кем емес құнды ресурс. Бірақ ақшадан айырмашылығы, оны сот шешімімен қайтару мүмкін емес.

Сенім бұзылған кезде нақты құрбандар ғана зардап шекпейді, бүкіл қоғамның ортаға деген сенімі жоғалады. Бүгінгі таңда мәселе кінәлілерді қалай жазалау керек емес, халықтың көз алдында қоғамдық қайырымдылық идеясының заңдылығын қалай қалпына келтіру керекттігін нақты қарастыру мен бұндай қайырымдылық шараларының ұйымдастырылуын бақылау мен бағыттауда ұстау керектігін көрсетті. Сонымен қатар ашықтық, цифрлық ашықтық және ұжымдық қатысу институттарын дамыту керектігі де көрінуде. Қазақстанда мыңдаған қарапайым азаматтар қайырымдылықты ұйымдастырушы мен жеткізуші болып кетті, болып жүр, дегенімен халықтың сенімі мен аманат болып берген асарын соңына да жеткізбей жүргендер де бар.

Қайырымдылық саласындағы алаяқтық: мәселенің ауқымы, қаржылық шығындар

Қайырымдылық саласындағы алаяқтық – қаржылық шығындарға ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік сенімге де әсер ететін және қайырымдылық секторының функционалдығын бұзатын күрделі және көп қырлы мәселе. VPNRanks мәліметтері бойынша, 2025 жылға қарай дүние жүзінде қайырымдылық алаяқтығы туралы хабарланған жағдайлардың саны шамамен 547-ге жетуі мүмкін, жалпы шығын шамамен $6,2 млн құрайды. Бұл сандар тек ресми түрде хабарланған жағдайларды көрсетеді, ал алаяқтықтың нақты ауқымы айтарлықтай жоғары болуы мүмкін, бұл проблеманы терең зерттеу және тиімді қорғау тетіктерін енгізу қажеттілігін көрсетеді.

Мәселенің ең алаңдатарлық аспектілерінің бірі — экономикалық және әлеуметтік дағдарыстар кезінде адамдардың сенімсіздігін белсенді түрде пайдаланатын жалған қайырымдылық ұйымдары мен домендердің көбеюі. Жалған домендер санының 2019 жылы 30 000-нан 2020 жылы 200 000-ға дейін артқанын, содан кейін 2023 жылы 100 000-ға дейін азайғанын көрсететін StationX деректерінің талдауы осы үрей туғызатын үрдісті растайды. Дегенмен, соңғы жылдары жағдайдың жақсарғанына қарамастан, алаяқтықтың өсуі мемлекеттік және жеке ұйымдардың назарын талап ететін өзекті мәселе болып қалуда. 2025 жылға арналған болжамдар жалған домендердің 33 333-ке дейін төмендеуін көрсетеді, бұл реттеудің жақсаруы мен халықтың хабардар болуының артуына байланысты.

Қайырымдылық алаяқтығы технологияның, соның ішінде әлеуметтік медиа мен онлайн қаражат жинау платформаларының дамуымен тығыз байланысты. Ачария және т.б. (2024), алаяқтар жалған профильдер жасап, X, Instagram, Facebook, YouTube және Telegram сияқты платформаларда алдамшы науқандар жүргізетін алаяқтық схемалар үшін әлеуметтік платформаларды пайдалану жаппай құбылысқа айналғандығын растады. 2024 жылдың наурыз-мамыр айлары аралығында тексерілген 151 966 аккаунт пен 3 053 333 жазбаның 832 жалған аккаунты әртүрлі алдау әдістерін қолдану әрекеттерінің бар екендігі анықталды. Бұл деректер мұндай платформаларды бақылау мен реттеудің маңыздылығын көрсетеді, өйткені олар алаяқтар үшін негізгі арнаға айналды.

Қайырымдылық алаяқтықтың қаржылық әсері материалдық шығындардан асып түседі. Бұл қылмыстар халықтың шынайы қайырымдылыққа деген сеніміне нұқсан келтіреді, бұл өз кезегінде қайырымдылықтың азаюына және мұқтаж адамдарға қолдаудың азаюына әкелуі мүмкін. Есептерде 2023 жылы жалпы шығын шамамен $4,2 млнды құрап, қайырымдылық секторындағы қаржылық жүктемені айтарлықтай арттырғаны атап өтілген [1]. Бұл залал жеке жәбірленушілерге ғана емес, сонымен бірге қайырымдылық жүйесінің өзіне де әсер етіп, тиімді көмекке экономикалық кедергілер жасайды.

2025 жылға арналған болжамдар 6 млн жуық адам алаяқтық туралы алаңдаушылыққа байланысты онлайн қайырымдылық қаржы беруді тоқтатуы мүмкін екенін көрсетеді. Бұл деректер жалпы жұртшылықты тартудың, оларды ықтимал қауіптер туралы оқытудың және тәуекелдерді азайту үшін стратегияларды әзірлеудің маңыздылығын көрсетеді. 2025 жылға қарай алаяқтықты қалпына келтірудің болжамды көрсеткіші шамамен 50,5% бақылау мен қайтару тетіктерін күшейтудегі ілгерілеушілікті көрсетеді, бірақ қаражаттың айтарлықтай бөлігі жоғалуда. Шын мәнісінде, каспий қосымшасы арқылы да қайырымдылық істерге, мешіттерге QR-кодттар арқылы да қаржы аудару өте жеңіл болды. Дегенімен, осындай технологияның даму кезеңінде, берілген ақша қайда кетті, қалай жұмсалды деген сұраққа қайырымдылықты қабыл алған жақ та есеп бермейді.

Қайырымдылық секторындағы ашықтық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекеттік және жеке ұйымдардың рөлі даусыз. Қайырымдылық ұйымдарын тексеру жүйелерін енгізу және олардың қызметін бақылау үшін жаңа жұмыс істеу процедуралары керек. Алаяқтар донорларды манипуляциялау үшін жиі шұғыл өтініштер мен эмоционалды оқиғаларды пайдаланады. Зерттеулер көрсеткендей, алаяқтардың шамамен 78% осындай агрессивті әдістерді қамтиды, бұл манипуляцияның жоғары деңгейін және донорлар тарапынан сақтық шараларын күшейту қажеттілігін көрсетеді.

Қайырымдылық алаяқтық тек қаржылық қылмыс емес, сонымен қатар қоғамның сенімі мен әлеуметтік әділеттілікке елеулі сын болып табылады. Бұл құбылыстың ауқымы мен себептерін түсіну онымен күресудің тиімді стратегияларын қалыптастыру үшін өте маңызды. Тек кешенді тәсіл, соның ішінде бақылауды күшейту, хабардарлықты арттыру және қауіпсіздіктің заманауи технологияларын енгізу залалды азайтып, халықтың қайырымдылық секторына деген сенімін қалпына келтіре алады.

Қорытынды

Қайырымдылық секторындағы алаяқтықпен күресу тек бақылауды күшейтіп қана қоймай, сонымен бірге халықтың көмек идеясына деген сенімін қалпына келтіруді талап етеді. Жүйелі шаралар қажет: донорларды қорғаудың мемлекеттік бағдарламасын құру, тұрақты тәуелсіз аудиттер жүргізу және зардап шеккендерге қолдау көрсету. Дегенмен, бұлардың барлығы тек құралдар.
Қаржылық шығындар айсбергтің көрінетін басы ғана. Негізгі зиян – халықтың шынайы көмекке деген сенімінің жоғалуында. Бұл өте қауіпті және халықтың сенімі мен үмітін қалпына келтіру мен қайтару қиын болады.

Автор: Айнұр Бақытжанова, әлеуметтанушы, сарапшы