Неліктен Қытайда «тең емес келісімдер» тақырыбы өзекті мәселеге айналып отыр?
Қытайдың бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілері жалпы ауданы 5 миллион шаршы километрден асатын «жоғалтып алған» аумақтарын жиі еске алады.
Картина из Государственной библиотеки РФ. Н. Каразин - Встреча на реке Буч-Талма с министром Чжун Го. Вторая половина XIX века
Қытайда 2016 жылдан бері жер мәселесінің өрши түскені байқалады. Гонконг журналистері құрлықтағы жарияланған «түбегейлі өзгерістерге» байланысты соңғы кездері белсенділіктерінің айтарлықтай өскенін атап өтті.
Гонконгтың бірқатар басылымдарымен жұмыс жасай отырып, Лин Цюань (есімі өтініші бойынша өзгертілді) CA Cronos-қа берген сұхбатында үкіметтің толық бақылауындағы бұқаралық ақпарат құралдары мен Қытайдың әлеуметтік желілерінде «тең емес келісімдер» тақырыбында пікірталастардың жиі орын алатынын атап өтті. Журналистің айтуынша, «аумақтық даулар» тұрғындарға Қытай империясының қалыптасу тарихын толыққанды түсінуге көмектесу мақсатында ғана жасалған деп есептеледі.
Саяси астары бар мақала
Сонымен қатар, Лин Цюань «тең емес келісімдерді» белсенді түрде зерттеу Си мырза басшылық ететін «Екінші мәдени революция» деп аталатын белсенді кезеңнің басталуына дайындық компоненттерінің бірі екеніне сенімді. Ұйым төрағасын 2016 жылы Қытай Коммунистік партиясы Мао Цзэдунмен бір деңгейдегі көшбасшы ретінде таныды. Алдағы ауқымды өзгерістердің алғашқы белгілері қазірдің өзінде байқалады. Атап айтқанда, ағымдағы жылдың 29 тамызында Қытайдың ең ірі және ықпалды ақпараттық агенттігі «Синьхуа», одан кейін People Daily басылымында әйгілі жазушы және саяси байқаушы Ли Гуанманның мақаласы жарияланды, оны қытай қоғамы бірден саяси астары бар мақала деп таныды.
Ли Гуангманның жазбасы негізінен жұлдыз болуды мақсат еткен қытайлық шоу-бизнес өкілдеріне арналғанына қарамастан, Лин Цюань да, оның гонконгтық медиа әріптесі Тао Юн да (аты-жөні оның өтініші бойынша өзгертілген) бұл жазбаға мән беріп, үңіліп қараған жөн деп есептейді.
«Шын мәнінде, оның саяси астары бар. Бұны Қытайды ыдырату мақсатында мемлекет ішінде «бесінші бағанды» құруды меңзеген мақаланың соңғы абзацынан анық байқауға болады», - деп Тао Юнь cronos.asia-ға берген сұхбатында атап айтты.
Тао Юнның пікірінше, Қытайдың ішкі және сыртқы саясатындағы қоғамға «жаңа ауа райы» әкелуі мүмкін бірқатар өзгерістер Ли Гуанман айтқан «түбегейлі өзгерістер» тұжырымдамасына сәйкес келеді. Гонконгтық журналистің айтуы бойынша, бұған бұрын жасалған «тең емес» келісімдерді қайта қарау әрекеті де кіреді. Линь Цюань сияқты, Тао Юн да құрлықтағы БАҚ пен әлеуметтік желілерде «аумақтық текетірестің» күшеюіне назар аударды.
"Қытайда ештеңе де ұмытылмайды – қоғам солай қалыптасқан. Сондықтан да тарихи тұрғыдан келетін болсақ, жер мәселесіне байланысты даудың туындауы – қалыпты жағдай. Дегенмен, бұл даудың еш зияны жоқ деп айту қиын. Экономикалық және әскери күштердің өсіп, халықтың саны артқан сайын амбиция пайда болады. Бұл амбициялар қабілетсіз билеушілердің әрекеттері мен халыққа тигізген кесірі жайлы көбірек ойландырады. Кейінірек бұрынғы қателіктерді қайта қарауға және түзетуге деген ұмтылыс пайда болады. Мысалы, 70-жылдары маған біреу «Гонконгты Қытай басқарады» десе сенбес едім. Бірақ, шынымен солай болды», - деген Тао Юнь, қытайлық әлеуметтік желілер мен бұқаралық ақпарат құралдарының «тең емес келісімдер» тақырыбындағы жарияланымдарын бақылауға кеңес берді.
«Белгісіз» майданның нәтижесі
«Тең емес» келісімдер тақырыбы Қытай үшін өзекті мәселе екендігіне көз жетті. Іздеу жүйелері әр түрлі авторлардың көптеген талқылаулары мен жарияланымдарына миллионнан астам сілтеме көрсетті. Әсіресе, WeChat пен Baidu желілерінде осы тақырып бойынша көптеген материалдар бар. Бұл тақырыптағы мәлімет тіпті, бейне кадрлар, комикстер мен ойындар алмасуға арналғант Bilibili желісінде де кездеседі.
«Тең емес келісімдердің» нәтижелері қытайлық білім беру бағдарламасына бағытталған Zhihu арнайы сұрақ -жауап сайтында да егжей-тегжейлі талқыланады. Басылымдардың шыққан уақыты да назар аударуға тұрарлық. Көбінесе олар «Қытайды қорлайтын келісімге» қол қою күні пайда болады. Иә, Қытайда мұндай «ерекше күннің» бірнешеуі бар.
Біріншісі - 1842 жылы 29 тамызда қол қойылған Нанкин шарты. 19 ғасырдың 40-шы жылдарына дейін өзін-өзі қамтамасыз ететін және әлемде Ұлыбританиядан кейінгі экономикасы дамыған екінші ел болып саналатын Қытайды қорлау дәуірі онымен бірге басталды деп саналады. Бірінші, содан кейін екінші «апиын соғыстары» қытайлықтардың жаппай толқуын тудырды, бұл Пекинді батыс компанияларына өз порттарын ашуға, өтемақы ретінде қомақты ақша төлеуге және Гонконг аумағын «мәңгілік пайдалануға» беруге мәжбүр етті.
Дегенмен, қытайлық әлеуметтік желілер мен БАҚ-тағы «аумақтық даулардың» көпшілігі Ресеймен қарым-қатынасқа қатысты айтылған. Ұлыбританиямен және оның одақтастарымен екі соғыста Цин империясының жеңілуінің нәтижесін пайдаланып, Ресей империясы «тең емес келісімдердің» тұтас сериясына қол қойды деп есептеледі. Сонымен қатар, қытай тарихшыларының жарияланымдары бойынша, олардың үшеуі ең қатты әсер еткені болып саналады, өйткені «Цин империясынан келіссөз жүргізушілердің нашар позициясына» байланысты Қытай жалпы аумағы 5 миллион шаршы шақырымнан астам жерден бас тартуға мәжбүр болды.
Салыстырып қарайтын болсақ: Өзбекстан Республикасының ауданы 448,978 км², ал Қырғызстанның ауданы - 199 900 км².
Қытай өткенді естен шығармайды
Қытай мен Ресей арасындағы «тең емес» келісімдер легіндегі алғашқылардың бірі 1858 жылдың мамырында бірқатар ескертпелермен қол қойылған Айгун келісімі (Қытайда Айхуэй деп аталады) болды. Цин әулеті өкілдерінің Хэйлунцзян өзенінің солтүстігінде (Амур - шамамен) 10 мың шаршы шақырым жерді беруге келісім бергеніне қарамастан, Ресей империясы қол жеткізілген келісімдермен тоқтап қалмады. Англия, Франция, Германия және АҚШ-тың біріккен әскерлері қытай әскерлерінің қорғанысын бұзып, Бейжіңді қоршауға алған сәтте, орыс әскері ешқандай қарсылыққа тап болмай, Амур өзенінің бойындағы Қытайдың солтүстік-шығыс аумағын басып алды.
Мұнымен шектелмеген Ресей араға екі жыл салып жер аумағын 600 мың шаршы шақырымға кеңейтті, ұтымды сәтті пайдаланып ағылшын-француз-америка шапқыншылығынан күйреген Қытай императорын «Пекин келісіміне» қол қоюға мәжбүр етті. Бүгінде бұл жерлер Амур облысының, Еврей автономиясының, Хабаровск пен Приморск территориясының едәуір бөлігін құрайды.
Айтпақшы, 1969 жылы Даманский аралындағы кеңестік-қытайлық әйгілі шекаралық қақтығыс Қытайдың 19 ғасырдың екінші жартысындағы Айгун мен Бейжің шарттарының нәтижелерін қайта қарауға тырысуымен тікелей байланысты. Қазіргі уақытта екі ел Мәскеу мен Пекин арасында бұл мәселе бойынша «2005 жылғы Қытай-Ресей шекарасының шығыс секторы туралы қосымша келісім» түрінде ымыраға келді, соған сәйкес Ресей Қытайға Амурдағы бірнеше даулы аралдарды, соның ішінде Даманский аралын берді.
2005 жылғы келіссөздер кезінде Тан Нуву Лянхай аумағын Бейжіңге қайтару туралы мәселе көтерілгенін бәрі біле бермейді. Біз Тыва Республикасы туралы айтып отырмыз. XVIII ғасырдың басында жоңғарларды елдің батыс аймағына жаппай қоныстандырғаннан кейін Қытай құрамына енген Тан Нува Лянхайды Кеңес Одағы 1944 жылы заңсыз өз құрамына қосып алған. Қытай бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарияланымдардан Туваның Қытай Халық Республикасына қайтарылуы тақырыбы Кеңес Одағымен де, Ресей Федерациясымен де келіссөздерде бірнеше рет көтерілгендігі байқалады. Тек 2013 жылы ғана Бейжің ресми түрде «халықаралық жағдай мен прагматикалық тұрғыда шұғыл қажеттіліктерді қарастыруға» байланысты Тува Республикасын Ресейдің субъектілерінің бірі ретінде мойындағанын жариялады.
Шегерілген шекара
«Қытайдың солтүстік-батысындағы» оқиғалар әлдеқайда күрделі дамыды. 19 ғасырдың ортасында басталған текетірес орыс және қытай әскерлерінің арасындағы тікелей қақтығыстарға ұласып кетті. Қытайда кең тараған түсіндірмеге сәйкес, 1847 жылы жақсы дайындалған орыс әскері солтүстік-батыстағы Тал-Бахатай провинциясына (қазіргі Шыңжаң) басып кіріп, «Жеті өзен» стратегиялық маңызды аймағын Балқаш көлімен бірге басып алды, осылайша өздігінен Қаратал өзенінің бойында шекара құрды. Келесі 2 жыл ішінде қарсы шабуылға шыққан қытай әскерлері орыс отрядтарын кері ығыстырып, өздеріне тиесілі жердің едәуір бөлігін қайтарып алды, бірақ 1851 жылдың мамырында қытай әскері Алматы түбіндегі шайқаста жеңіліске ұшырайды.
Қытай сарбаздарының нашар қарулануы, сондай-ақ «орыстар жағына өткен жекелеген қазақ сұлтандары мен қырғыз манаптарының опасыздығы» жеңіліске әкелді. Нәтижесінде, 1851 жылы 6 тамызда Ресей империясы Қытайға бірінші «тең емес келісімшартты» - «Іле мен Тал Бахатай аумағындағы қытай -ресей сауда ережелерін» енгізді, соған сәйкес орыс және татар көпестері Қытайдың солтүстік -батысындағы сауданы іс жүзінде монополиялады. Сонымен қатар, Құлжа (қазіргі Инин) мен Тал Бахатай (қазіргі Чугучак) қалаларында Шыңжаңдағы сауданы толық бақылайтын Ресей консулдықтары ашылды.
Бірақ, екі ел арасындағы қақтығыс бұнымен аяқталмады. 1862 жылы Ресей империясы Пекин билеушілері үшін күтпеген жерден солтүстік-шығыстағы бүлікшіл мұсылман халқының жағына шықты. Шыңжаңнан босқындарды бұрын басып алынған аумаққа жіберіп, «көтерілісшілермен күресеміз» деген желеумен орыс әскерлері шекарадан өтіп, Зайсан көліндегі қытайлық әскери бекіністі басып алды.
Қақтығыстар кезінде бірнеше орыс және қазақ сарбаздары өлтірілді. Ресей бірден Қытайдан әскери қызметкерлерінің өлімі үшін өтемақы төлеуді және кінәлілерді жазалауды талап етті. Алайда, Цин әулетінің басшысы Гун Исин мен «аңызға айналған генерал» Динбянцзю бастаған шығыс аймақтардан қоныс аударған қытай армиясының бөлімшелерінің командирлері Ресейдің талаптарын үзілді-кесілді қабылдамады.
Князь Кунның ымыраға келу жолдарын іздеуден бас тартуы, қытай тарихшыларының пікірінше, «үлкен ақымақтық» болды, себебі бұл Ресей армиясына 1863 жылы мұсылмандар көтерілген сыртқы солтүстік-шығысты бастауға себеп болды. Бір жылдың ішінде Ресей бірден төрт бағытта әрекет етіп, Үрімші, Қашқар, Тұрфан және Хотан сияқты ірі қалалары бар алып территорияны басып алды. Нәтижесінде Цин империясы 1864 жылы 7 қазанда «Тарбағатай келісімі» деген атпен танылған, «Солтүстік-Батыс шекарасын қытай-орыс зерттеулері» деп аталып, бүтін елді «масқара еткен» құжатқа қол қоюға мәжбүр болды.
Тек 1890 жылы Ресей империясы 9 миллион алтын рубль көлемінде өтемақы алып, Сыртқы Солтүстік-Батыс аумағының бір бөлігін Қытайға қайтарып берді. Қол қойылған Петербург келісімінің негізінде ол әскерлерін Қорғас өзенінің батысындағы Іле аймағына шығаруға келісті. Бейжіңнің бұдан кейінгі «басып алынған 440 000 шаршы шақырымдық қытайлық жерлерді қайтару» әрекеттері сәтсіз аяқталды.
Бүгінде аспан асты елінің тарихшылары Цин империясының, содан кейін Гоминьдан режимінің негізсіз саясатының кесірінен Қытайдың айырылып қалған мекендерін атап өтті. Ол:
- «Ибохай тосқауыл көлі» (Балқаш);
- жағалауында Тан әулетінің ұлы ақыны Ли Бай дүниеге келген Цинчи көлі (Ыстықкөл);
- табиғаты көркем Ала көлі (Алакөл);
- «Сынған жапырақтар қаласы» аймағы (Бішкек-Тоқмақ Чүй алқабымен бірге);
- Конлинг таулы үстірті (Памир), қазіргі Тәжікстанда орналасқан «Жібек жолының» негізгі аумағы.
Дегенмен, Қытай мен бірқатар көршілес елдердің арасында елеулі территориялық айырмашылықтар болғанына қарамастан, Гонконг журналистері Линь Цюань мен Тао Юнның пікірінше, алдағы «Мәдени революция 2.0» жағдайында да Қытай ескі жараны қозғап, жер дауын шешуде күш қолдануы екіталай. Заман өзгерген, сондықтан да мемлекетаралық қатынастар мүлдем басқаша бағытта өрбиді.
«2011 жылы Тәжікстанның Памир жотасының бір бөлігін Қытайға бергені жайлы оқиға әлі күнге дейін көз алдымызда. Сол тұста бұл әрекет екі жаққа да тиімді болды - Қытай 1000 шаршы шақырымнан астам ата қонысын қайтарып алды, ал Тәжікстан қаржылық қарыз мәселесін шешті», - деп Лин Цюань CA Cronos-қа берген сұхбатында атап өтті.
Тао Юнь да өз кезегінде жер мәселесінің әскери жолмен шешілу ықтималдығын мойындайды. Ол үшін белгілі бір жағдайлар туындауы керек деп есептейді. Дегенмен, ол мұндай келеңсіз шешімдерге жол берілмейді деп үміттенеді.
P.S.
Cronos.asia ұжымы осы күрделі тақырып бойынша көзқарас білдіріп, пікір бөлісуге шақырады. Әзірге қазақстандық синологтар аталмыш тақырып бойынша нақты ақпаратқа қол жеткізбегендіктен, қойылған сұрақтарға жауап бермеді.
Кез келген материалды қолдану үшін cronos.asia сайтына гиперсілтеме жасаңыз.
Central Asia Cronos Telegram-каналына жазылып, өзекті ақпаратты бірінші болып біліңіз!
Любое использование материалов допускается только при наличии гиперссылки на cronos.asia.
Подписывайтесь на Telegram-канал Central Asia Cronos и первыми получайте актуальную информацию!