Киберқауіп және баланың цифрлық иммунитеті

Қазақстанда кибербақылау 38 000-нан астам қауіпті веб-сайттарды бұғаттады, бірақ балалардың цифрлық тәуелділігі артып келеді. Ата-аналар, мұғалімдер және дәрігерлер үшін жаңа дағдылар болмаса, балаларды киберқауіпсіздік тәуекелдерінен оқшаулаудың өзі оларды қорғай алмайды.

Қазақстандағы цифрлық балалық шақ "қауіпсіз эксперимент" болудан тез кетуде. Кибербақылау мониторинг жүйесінің жұмысы негізінде, елде зорлық-зомбылық пен суицидті насихаттайтын материалдардан бастап заңсыз құмар ойындар мен жалған медициналық "кеңестерге" дейінгі қауіпті мазмұны бар 38 000-нан астам онлайн-ресурс бұғатталған.

Бұл тек есеп үшін статистика емес, қазіргінің симптомын айқын көрсетуде. Яғни, бүгінгі балалар мектеп бағдарламалары мен ата-аналардың қауіпсіздік стандарттарын жаңартуға болатын улы ақпарат тезірек пайда болатын ортада өмір сүреді. Веб-сайттарды сүзу тек бірінші қорғаныс шебіне айналуда, ал цифрлық ортаның баланың психикасына, денсаулығына және мінез-құлқына әсер ету механизмдері барған сайын күрделі және жетілдірілген болып барады.

Балалар мен жасөспірімдердің цифрлық тәуелділігінің артуы енді "телефондарына тым көп уақыт жұмсау" мәселесі емес, күрделі медициналық, психологиялық және әлеуметтік мәселе. Созылмалы ұйқының жетіспеушілігі, көру және дене бітімінің проблемалары, мазасыздық пен депрессияның артуы, назар тапшылығының бұзылуы, агрессивті және өзін-өзі агрессивті мінез-құлық үлгілері — мұның бәрі бір ғана "жаман веб-сайтпен" емес, үзік-үзік, эмоционалды түрде жүктелген виртуалды шындыққа үнемі, бақылаусыз енумен байланысты.

Мұндай жағдайларда үкіметтер, мектептер, дәрігерлер және ата-аналар үшін басты міндет қауіпті мазмұнға қол жеткізуді бұғаттау ғана емес, сонымен қатар цифрлық ортаны даму және қауіп факторы ретінде қарастыруды үйрену, балаларда төзімділікті, сыни ойлауды және өзін-өзі реттеу дағдыларын дамыту, сондай-ақ ересектерде жаңа цифрлық білім беру және алдын алу құзыреттіліктерін дамыту болып табылады.

Мәселенің өзектілігі мен маңызы

Кибербақылау мониторинг жүйесі интернеттің қазақстандық сегментінде балаларға бағытталған мазмұнды қоса алғанда, заңсыз және зиянды мазмұндағы 38 000-нан астам ресурсты анықтады. Бұл оқшауланған бұзушылықтар емес, керісінше сандық тәуекелдердің тұтас экожүйесін көрсетті. Тек бір кезеңде ғана заңсыз мазмұндағы 38 100 веб-сайт анықталды, оның ішінде 14 000-ы бұғатталған, оның ішінде порнография (1836), есірткі (7 436), онлайн казинолар (602), алаяқтық және қаржы пирамидалары (1037) және экстремистік материалдар бар ресурстар бар.

Сонымен қатар, сандық ортадағы қылмыстық "құрылым" өсіп келеді: екі жылда криптовалюта транзакцияларына қатысты мыңнан астам қылмыстық іс қозғалды, олардың 60%-дан астамы алаяқтық болды, ал жеке тұлғалар мен ұйымдарға келтірілген жалпы залал 8 млрд теңгеден асты. Бұл тұрғыда бала пассивті "интернет пайдаланушысы" емес, күнделікті онлайн режимінде есірткінің, жыныстық қызметтердің, құмар ойындардың және "оңай ақшаның" агрессивті жарнамасы қолданылатын күрделі назар мен деректер нарығының осал қатысушысы.

Сексуалдық қызметтерді ұсынатын ресурстарда өзекті, қауіпті  мысал бола алады: интимдік қызметтерді жарнамалайтын даулы ресурс бірнеше рет бұғатталған, ал оның топ-менеджерлеріне қарсы қылмыстық істер қозғалған, бірақ портал домендерді ауыстырып, серверлерін шетелде орналастыру арқылы интернетке бірнеше рет оралған. Бұл "таза" техникалық цензураның шектеулерін тиімді түрде көрсетті: тиісті заңнамалық ережелер болмаған жағдайда (Қылмыстық кодекстің 309-бабында онлайн сутенерлік және жыныстық қызметтерді жарнамалау ұғымдарының болмауы), тергеу жабылуы керек болды, ал сайттың өзі жұмысын жалғастырды.

Сонымен қатар, Кибербақылау және аймақтық прокуратуралар хабарлама алмасу қолданбаларындағы ондаған және жүздеген есірткі тарату арналарын құжаттап жатыр, тек бір аймақта синтетикалық есірткіні жарнамалайтын 30 Telegram арнасы бұғатталған. Мұның бәрі балалар үшін қауіпті мазмұнның фондық құбылыс емес, мектептердің, денсаулық сақтау жүйелерінің және отбасылардың бейімделуіне қарағанда тезірек көбейтіліп жатқан цифрлық кеңістіктің құрылымдық элементі екенін көрсетеді.

Үкіметтің жауабы: блоктаулар, заңдар және жаңа киберқауіпсіздік инфрақұрылымы

Бұл қиындықтың шешімі көп деңгейлі цифрлық қауіпсіздік жүйесі болды. Кибербақылау және онымен байланысты мониторинг құралдары заңсыз мазмұны бар 38 000-нан астам онлайн-ресурстарды анықтап, бұғаттады. Тек жыл басынан бері мамандандырылған алаяқтыққа қарсы күрес орталығы мен құқық қорғау органдары 26 000-нан астам веб-сайтты бұғаттады және онлайн алаяқтық пен қаржылық қылмыстарға қатысты 64 млн астам күдікті қоңырауларды бұғаттады.

Бұл шаралар Ішкі істер министрлігінің, қаржы секторының және телекоммуникация операторларының үйлестіруіне негізделген, бұл зиянды ресурстарды, мобильді қосымшаларды және алаяқтық схемаларда қолданылатын нөмірлерді нақты уақыт режимінде бақылауға және бұғаттауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, "Балаларды денсаулығы мен дамуына зиянды ақпараттан қорғау туралы" Заң күшіне енді, ол мемлекеттік органдардың қауіпті мазмұнды бақылау, талдау және бұғаттау өкілеттіктерін белгілейді.

Соңғы жылдары заңнамалық база айтарлықтай нығайтылды, 2022 жылы заңнамаға "буллинг" және "кибербуллинг" ұғымдары енгізілді, ал 2024 жылдан бастап онлайн қудалау әкімшілік құқық бұзушылыққа айналды. Тек осы жылдың алғашқы он айында 339 әкімшілік іс тіркелді, оның 198-і буллингке қатысты болды. Қылмыстық кодекске интернет және басқа да телекоммуникация желілері арқылы жыныстық қызметтерді ұйымдастыру, жарнамалау және насихаттау үшін жазаларды енгізетін түзетулер енгізілді.

Нәтижесінде, Қазақстан жаппай бұғаттау жүйесін ғана емес, сонымен қатар күрделі құқықтық және институционалдық киберқауіпсіздік инфрақұрылымын құруда. Дегенмен, мемлекеттік органдардың өздері техникалық және құқықтық "қалқанның" тек ата-аналардың цифрлық сауаттылығымен, мұғалімдер мен психологтардың кәсіби біліктілігімен және балалармен ашық қарым-қатынаспен толықтырылған кезде ғана тиімді болатынын атап көрсетеді, бұл ешқандай платформа немесе сүзгі мойнына ала алмайтын жауапкершілік саласы.

Қорытынды

Нәтижесінде, бүгінгі сұрақ енді "Біз қанша веб-сайтты бұғаттадық?" емес, керісінше, "Қауіпті контент ешқашан толығымен жойылып кетпейтін әлемде балаларымызға не үйреттік?" Техникалық жүйелер мен Қылмыстық кодекстегі жаңа баптар маңызды, бірақ олар иммунитет емес, сүзгі ретінде қызмет етеді.

Цифрлық иммунитет отбасында, мектепте және емханада дамиды, мұнда ересектер балаларды интернетпен қорқытпайды, керісінше манипуляцияны, қысымды және бопсалауды түсіндіреді, онда олар сұрақ қоюды, күмәндануды және көмек іздеуді үйренеді. Егер үкіметтің киберқауіпсіздік шаралары ата-аналардың, мұғалімдердің, дәрігерлердің және балалардың өздерінің цифрлық сауаттылығының артуымен қатар жүрсе, Қазақстан цифрлық мемлекет ретінде, азаматтары жалған және қауіпті контентті тұтынбауды үйренетіндігі анық.