Орталық Азиядағы су ресурстары мен қаржылық тәуекелдер

Орталық Азияның су ресурстарын тұрақты басқару климаттық өзгерістермен, тиімсіз пайдаланумен және созылмалы қаржыландырумен қиындады. Су шаруашылығы жүйелерінің қаржылық тұрақтылығы өңірлік тұрақтылықтың негізгі шарты болып отыр.

Орталық Азияның су ресурстары өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының, азық-түлік және энергетикалық қауіпсіздігінің негізі болып табылады. Алайда судың таралуы өте біркелкі емес: ағынның шамамен 86%-ы Қырғызстан мен Тәжікстанның таулы аймақтарында қалыптасады, ал Қазақстан, Өзбекстан және Түрікменстан Амудария мен Сырдарияның транзиттік суларына тәуелді.

Климаттың өзгеруі жағдайды нашарлатады. Соңғы 50-60 жылда аймақтың мұздықтарының ауданы 30% — ға қысқарды, ал 2050 жылға қарай олардың көлемі екі есе төмендеуі мүмкін. Сырдариядағы ағынды сулардың 5%- ға және Амудариядағы ағын сулардың 15%-ға төмендеуіне әкеледі, бұл жердің 90% — дан астамы суарылатын ауыл шаруашылығы үшін өте маңызды.

Су шаруашылығы жүйелерінің қаржылық тұрақтылығы мәселесі де өзекті болып отыр. Тарифтердің төмен жиналуы, тозған инфрақұрылым сектордың осалдығын арттырады.

Халықтың өсуі мен экономикалық белсенділігі жағдайында ОА елдері 2050 жылға қарай 25-30% — ға жетуі мүмкін су тапшылығының күшеюіне тап болады. Ең үлкен жүктеме су ресурстарының 90%-дан астамын тұтынатын ауыл шаруашылығына түседі, бұл аймақ суды пайдалану бойынша әлемдегі ең аз тиімділердің бірі болып қала береді, яғни ЖІӨ долларына 2,5 м3.

Инвестициялардың жетіспеушілігі,тарифтердің төмен жиналуы және ескірген инфрақұрылым жүйелік тәуекелдерді күшейтеді.

Орталық Азиядағы су ресурстарын басқару: тарихи контекст және қазіргі заманғы сын-қатерлер

ОА су ресурстарын басқару тарихи тұрғыдан орталықтандырылған жүйеге негізделген. Кеңестік кезеңде Сырдария (1984) және Амудария (1987) хаттамалары республикалар арасында ағынның бөлінуін бекітті. КСРО ыдырағаннан кейін 1992 жылғы Алматы келісімі гидротехникалық инфрақұрылымды бірлесіп басқару үшін бассейндік ұйымдар құрды.

Институционалдық күш-жігерге қарамастан, қаржыландыру әлсіз буын болып қала береді. Инфрақұрылымды бірлесіп ұстау бойынша міндеттемелер жиі орындалмайды, бұл жүйелердің деградациясына, су шығынының өсуіне және жанжал қаупінің жоғарылауына әкеледі. Қосымша фактор Ауғанстан, ол келісімдердің тарабы болып табылмайды, бірақ Куштепин каналы арқылы жылына 13 км3 дейін қоршауды жоспарланды. Жобаның ауқымы (ұзындығы 281 км, ені 100 м, тереңдігі 8 м) және суару әлеуеті 550-585 мың. Балха мен Фарябадағы Амудария бассейніндегі тепе-теңдікті өзгерте алады және Өзбекстанмен және Түрікменстанмен шиеленістің өсуіне себеп болады.

FAO AQUASTAT деректері ауыл шаруашылығы аймақтағы су қабылдаудың 87%-дан астамын құрайтынын көрсетеді, суару өте ресурстарды қажет етеді. Өзбекстанда жыл сайынғы су тұтыну 56 км3-ке жетеді (аймақтың жалпы көлемінің 45%), бұл ретте өнеркәсіп тек 2,7% ғана тұтынады. Салыстыру үшін, Қырғызстан мен Тәжікстанның жалпы су тұтынудағы үлесі 15,6% — дан аспайды.

2021 жылы суды пайдалану тиімділігі Қырғызстанда 0,842 USD/м3-тен Қазақстанда 7201 USD/м3-ке дейін өзгерді. Бұл ретте өңірдің бес елінің төртеуі суды пайдалану тиімділігі бойынша әлемдік үздік 10 аутсайдерлердің қатарына кіреді: өңірдегі орташа мәні 19 USD/м3 жаһандық орташа есеппен 2-2,5 USD/м3 ғана құрайды.

Кесте 1. Орталық Азия елдерінде суды пайдалану тиімділігі, 2021 ж. (USD/м3)

Талдау көрсеткендей, Қазақстан сервистік сектордың неғұрлым жоғары интеграциясымен ерекшеленеді, ал Қырғызстан мен Тәжікстан жалпы тиімділіктің өте төмен мәндерін көрсетеді, бұл ауыл шаруашылығының үстемдігімен және инвестициялық ынталандырудың болмауымен байланысты.

Жер үсті су ресурстарының қол жетімділігі аспектісі де маңызды (кесте. 2). Тәжікстан 59,7 км3 (Арал бассейні ағынының 51,5%), Қырғызстан 29,2 км3 (25,2%) жинақтайды. Сонымен бірге Қазақстан 2,2% және Түрікменстанда тиісінше 1,2% ғана бар. Мұндай асимметрия мемлекетаралық қайшылықтардың негізін объективті түрде қалыптастырады.

Кесте 2. Арал теңізі бассейнінің жер үсті су ресурстары (жылдық орташа ағын, км3/жыл)

ОА су шаруашылығы жүйелерінің қаржылық тұрақтылығы

Қазақстанда су тарифтері пайдалану шығындарын өтемейді, ал желілердің 60%- дан астамы жаңартуды қажет етеді. Қырғызстанда инвестиция тапшылығы $740 млнға бағаланады, бұл ретте ауыл халқының шамамен 40% — ы қауіпсіз суға қол жеткізе алмайды.

Тәжікстанда ескірген инфрақұрылым мен төмен тарифтер тұрақты қаржылық алшақтықтарды тудырады, ал айтарлықтай ресурстар Рогунск ГЭС-ін салуға жұмсалады.

Түркіменстанда Су шаруашылығы толығымен мемлекеттік қаржыландыруға тәуелді, желілерді жаңғырту $1 млрд-қа бағаланады. Өзбекстанда ирригациялық инфрақұрылымды қалпына келтіру үшін регионе 23-31 млрд қажет, бұл ретте суды пайдалану тиімділігі өңірдегі ең төмен көрсеткіштердің бірі 0,458 USD/м3.

Қорытындылай келе, Су шаруашылығы жүйелерінің қаржылық тұрақтылығы Орталық Азияның экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығының негізгі шарты болып қала береді. Суды пайдаланудың төмен тиімділігі, тозған инфрақұрылым және созылмалы жеткіліксіз қаржыландыру климаттың өзгеруімен және су тапшылығының өсуімен күшейеді, ал донорларға тәуелділік ұзақ мерзімді шешімдерді қамтамасыз етпейді.

Автор: Айнұр Бақытжанова, әлеуметтанушы