Өмірді таңдауға үйрету: балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицидтің алдын алу жүйесі

Суицидтің алдын алу – бұл Қазақстан қоғамындағы ең маңызды әлеуметтік міндеттердің бірі. Елде балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицидтің алдын алу жүйесі күшейтіліп, мектептер, медицина ұйымдары мен ата-аналар бірлесіп психологиялық қолдау мен ерте анықтау желісін қалыптастыруда. Мұндай шаралар балалардың психикалық денсаулығын қорғап, қоғамның тұрақтылығы мен рухани қауіпсіздігін нығайтуға бағытталған, деп хабарлайды Cronos.Asia.

Қазақстанда балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесі ұлттық деңгейге жетуде. Суицидтік мінез-құлық мағынаның жоғалуының, жалғыздықтың және қолдау тетіктерінің жетіспеушілігінің көрсеткіші болып табылады. Алдын алу және психикалық денсаулықты қолдау дағдарысқа жауап ретінде емес, әлеуметтік тұрақтылық пен қоғамның жетілуінің негізі ретінде қарастырылуы керек.

Қазақстандағы суицидтік мінез-құлықтың ауқымы мен құрылымы

Қазақстандағы суицид статистикасы қарама-қайшы үрдістерді көрсетеді: суицидтердің жалпы саны азайып келеді, бірақ балалар мен жасөспірімдер арасында алаңдатарлық өсім тіркелуде. Көрсеткіштер суицидтік әрекеттерді жасаушылардың көбейгендігін көрсетуде. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің мәліметтері бойынша, 2022 жылы аяқталған суицидтер саны 7%-ға, ал суицидке әрекет ету саны 17,5%-ға азайды. Дегенмен, 2023 жылы үрдіс керісінше өзгерді: суицидтердің жалпы саны 3,4%-ға, ал кәмелетке толмағандар арасында үштен бірге жуық өсті. Өткен жылдың алғашқы он айында 169 бала мен жасөспірім өз өміріне қол жұмсады, олардың үштен екісі 15-17 жас аралығында болды.

Балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицид әрекеттерінің өсуі жыл ішінде 17,8%-ға өсу болды, бұл ерекше алаңдаушылық тудырады. Дегенмен, сарапшылар ресми статистика бұл жағдайлардың тек бір бөлігін ғана қамтитынын атап өтеді; нақты ауқым айтарлықтай жоғары болуы мүмкін. Гендерлік алшақтық та сақталуда: аяқталған суицидтердің көпшілігін ұлдар жасайды (68%), ал қыздар көбінесе суицидке әрекет етеді, бұл бүкіл әлемде кең таралған суицидтің "гендерлік парадоксын" көрсетеді.

Ең осал аймақтар соңғы жылдары ең көп тіркелген Түркістан, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстары болып қала береді. Аймақтық айырмашылықтарға қарамастан, негізгі факторлар ұқсас болып қала береді: жалғыздық, отбасылық жанжалдар, қиын қаржылық жағдайлар және созылмалы аурулар. Бұл факторлар тек 10-15% жағдайда тіркелген, бұл диагноз қойылмаған психоэмоционалдық және әлеуметтік факторлардың айтарлықтай санын көрсетеді.

2012 жылдан 2025 жылға дейін Қазақстанда 2500-ге жуық кәмелетке толмаған бала суицид жасады. Бұл үрдіс балалардағы суицидтік мінез-құлықты тек отбасылық дағдарыспен немесе кедейлікпен түсіндіруге болмайтынын көрсетеді, қайтыс болғандардың көпшілігі тұтас және әл-ауқаты жақсы отбасыларда өсті.

2025 жылдың алғашқы тоғыз айында Қазақстанда кәмелетке толмағандар арасында суицидтік мінез-құлықтың 432 жағдайы тіркелді, оның 139-ы қайғылы аяқталды. Ішкі істер министрлігінің талдауы отбасылық жанжалдардың негізгі фактор болып қала беретінін, балалардың көпшілігі (62%) бақытты, бүтін отбасыларда өсіп келе жатқанын көрсетті.

Қазақстандағы психикалық денсаулықты қолдау және суицидтің алдын алу шаралары

Қазіргі уақытта Қазақстанда 2023-2025 жылдарға арналған балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау, суицидтің алдын алу және әл-ауқаттың кешенді жоспары бар. Бұл құжат Білім министрлігінен бастап Денсаулық сақтау және Ішкі істер органдарына дейінгі барлық мемлекеттік органдардың жұмысын үйлестіреді. Негізгі мақсат — балалардың өз проблемаларымен жалғыз қалмайтын жүйені құру.
Негізгі бағыт — алдын алу. Мектептерде эмоционалдық қиындықтар мен суицидтік мінез-құлық белгілері бар балаларды ерте анықтау алгоритмдері енгізілуде. Интерактивті тәуекел карталары жасалуда, барлық зорлық-зомбылық жағдайлары туралы бірыңғай есеп жүргізілуде және аймақтық психологиялық және педагогикалық консультациялар іске қосылуда. Мектеп психологтары қазір алғашқы дабыл сигналынан бастап мәселені шешуге дейін істерді басқару тәсілін қолдана отырып жұмыс істейді.

Мектепке қолдау көрсету қолжетімді бола түсуде. 2025 жылға қарай елде қосымша 1000 білім беру психологы және 2000 әлеуметтік қызметкер болады. Білім беру қызметкерлері үшін оқыту курстары өткізілуде, жеке қауіпсіздік сабақтары енгізілуде және финдік KiVa зорлық-зомбылықтың алдын алу бағдарламасы жүзеге асырылуда. Онлайн психологтардың кабинеттері жаңғыртылуда, бұл мамандарға балаларға цифрлық түрде кеңес беруге мүмкіндік береді.

Денсаулық сақтау саласында психикалық денсаулық орталықтарының желісі дамып келеді, ауылдық жерлерде жаңа кеңселер ашылуда. Жасөспірімдердің денсаулық орталықтары жасөспірімдерге анонимді және тегін медициналық және психологиялық көмек алу мүмкіндігін береді. Жалпы тәжірибе дәрігерлері үшін ескерту белгілері мен өзін-өзі бұзатын мінез-құлықты ерте анықтау бағдарламалары енгізілуде.

Ақпараттық кеңістікте де жұмыстар жүргізілуде. Үкімет балаларды зиянды мазмұннан қорғау үшін әлеуметтік желілермен ынтымақтастықта жұмыс істеп, зорлық-зомбылық пен кибербуллингке қарсы науқандарды бастап, қауіпсіз медиа ортасын құруда. Журналистер қайталаушылық мінез-құлықты ынталандырудан аулақ болу үшін суицид жағдайларын этикалық түрде хабарлау бойынша тренингтерден өтуде.

Осы шаралардың барлығының негізгі идеясы трагедияға жауап беру емес, алдын алу. Үкімет мектептер, дәрігерлер, отбасылар және қоғам жедел араласа алатын тұрақты қолдау жүйесін құруға тырысуда. Бұл элементтердің әрқайсысы ортақ күтім кеңістігінің бөлігі болып табылады, мұнда баланың жанына назар аудару тек медицина ғана емес, сонымен қатар адами мейірімділік мәселесіне айналады.

Қорытынды

Балалар мен жасөспірімдердің суицид мәселесі тек психикалық денсаулық мәселесі ғана емес, сонымен қатар қоғамның жағдайының көрінісі. Әрбір осындай жағдайдың артында тек ауырсыну ғана емес, сонымен қатар сенімділіктің әлсіздігінің, ұзақ уақыт бойы жауапсыз қалатын үнсіздіктің белгісі жатыр. Дәл осы кеңістікте мемлекет қазіргі уақытта жүйені құрып жатыр — реакциялар емес, ескертулер, есептер емес, нақты қолдау жұмыстары қарастырылуда.

Қазақстан шынымен маңызды нәрсені жасап жатыр, яғни балаларды естуге болатын мамандар, мектептер мен орталықтар желісін құру; медицина, білім беру және құқық қорғау органдарының күш-жігерін біріктіру; ауырсыну қазірдің өзінде көрініп тұрған жерлерде ғана емес, сонымен қатар ол енді ғана басталып жатқан жерлерде, отбасылық қақтығыстарда, оқшаулануда, цифрлық қысымда және өмірде мағынаның жоғалуында алдын алуды күшейту шаралары қарастырылуда. Бұл санмен өлшенбейтін, бірақ әр құтқарылған өмірмен бағаланатын жұмыс. Өйткені мемлекет статистикадан гөрі баланы көруге және оның мәселесіне, әл-ауқатын жақсартуға бағытталған, Қазақстан балалардың құқығы мен болашағын ресми қолдаудан емес, бала өміріне жауапкершілікпен қарау сатысындағы мемлекетке айналды.

Автор: Айнұр Бақытжанова, әлеуметтанушы // арнайы Cronos.Asia үшін